Recensie Madama Butterfly

Naar een voorstelling gaan kijken, kan soms een ware beproeving zijn. Zo was het ook met Madama Butterfly in het Muntpaleis op Tour&Taxis in Brussel. Eerst en vooral was het er veel te warm, zelfs voor het gemiddelde rusthuis stond de thermostaat een aantal graden te hoog, zaten we naast een hoogbejaarde man met penetrante urinegeur (waar zelfs tot 180 tellen niet tegen bestand was), werd de tent om de zo veel tijd bijgestookt wat leidde tot een bijkomende misselijkmakende stank van mazout, en haalden luide biepgeluiden (soms 5 na elkaar op 5 seconden alsof we in een ziekenhuis waren en een of andere hartslagmonitor aanstond) die uit de richting van de beeldregie kwamen, ons niet zelden uit het stuk. We willen gerust een aantal zaken door de vingers zien, dat die stille scène tussen de pop en de zangeres Amanda Echalaz (als Cio-Cio-San) - die aantoont dat de jaren verstrijken, met rook over het podium en het haar van de pop dat secuur losgemaakt wordt – verstoord werd door het geluid van spelende kinderen in het gras buiten bijvoorbeeld. Of de vogels buiten in het tweede bedrijf die soms de stille passages overstemden.  Maar er zijn grenzen. En die grens werd tijdens de matinee van 12 februari meermaals zwaar overschreden.

Van flop tot succes
‘Madama Butterfly’ behoort net als ‘Tosca’ en ‘La Bohème’ tot een van de meest gekende opera’s van Puccini. De opera werd nochtans afgebroken op 17 februari 1904 toen die in Milaan in première ging. Sommige scènes bleken te lang volgens critici. De componist trok het werk meteen in en begon er verder aan te sleutelen.  Enkele maanden later ging het werk opnieuw in première, op 28 mei 1904 in Brescia en werd het wel een succes.

Het verhaal
Het laat-Romantische werk vertelt het verhaal van Cio-Cio-San die haar familie verloochent om met een Amerikaanse luitenant bij de marine Benjamin Franklin Pinkerton te kunnen huwen. Ooit was ze rijk maar ze is nu een geisha die als gezelschapsdame fungeert. Door het huwelijk met de Amerikaan hoopt ze hogerop de sociale ladder te klimmen. Dat is wat naïef, want de man vertrekt naar Amerika en huwt daar met Kate. Cio-Cio-San hoopt hem snel weer terug te zien maar er gaan drie jaar voorbij. Wanneer hij te horen krijgt dat ze een kind heeft gebaard van hem, wil hij dat mee naar Amerika nemen met zijn vrouw Kate. Cio-Cio-San beseft dat de scheiding een feit is en ze nooit een Amerikaanse zal zijn. Ze pleegt dan ook zelfmoord.

Pop
Regisseur Kirsten Dehlholm toont Cio-Cio-San als een pop die door drie poppenspelers in beweging gebracht wordt. Dat klopt ook met het libretto. Pinkerton laat immers in het eerste bedrijf de volgende gedachte los: ‘Zoals ze spreekt met haar poppenmaniertjes zet ze me in vuur en vlam’.  Maar – en daar wringt het schoentje – de poppenspelers zijn in zwart gekleed om niet op te vallen. Dat doen ze toch, omdat de achtergrond niet zelden wit of helder is. Door de Zuid-Afrikaanse sopraan Amanda Echalaz in het eerste deel links vooraan het podium te plaatsen, en in het tweede deel rechts met een spot op haar gericht, blijft de zangeres steeds in onze zichtlijn. Beter had men haar nog meer aan de zijkant (jardin in het eerste deel of cour in het tweede) van het podium geplaatst en de spot gedimd. Ook spelen de zangers soms naar de pop, dan weer naar de zangeres die op haar beurt ook speelt, op de knieën gaat bijvoorbeeld. Dat werkt gewoon niet omdat je als toeschouwer het noorden kwijt geraakt waar je precies naar moet kijken en wie nu de hoofdrol speelt: de pop of de zangeres. Deze productie wist duidelijk niet te kiezen. Feit is dat 3 uur (met pauze) poppenspel te veel van het goede is om te blijven boeien, te meer omdat er ook niet zelden diep op het lege podium gespeeld wordt en er dan nauwelijks nog wat overblijft van de subtiele gebaren (die enkel de laatste rijen bij momenten te zien krijgen door de live video). Knap is weliswaar de eindscène voor de pop, die in een soort foetushouding horizontaal traag neergelegd wordt.  

De muziek
Hoewel we Puccini best wel kunnen smaken, niet in het minst om de emotionele laag in zijn composities, verwijst ie naar ons gevoel te veel en te vaak naar de Star-Spangled Banner dat sinds 1931 het nationale volkslied van de Verenigde Staten is. Telkens er verwezen wordt naar Pinkerton is het namelijk van dat. Verwijzingen naar de pentatoniek, een toonladder met 5 tonen, die vaak gebruikt wordt in de Oosterse cultuur, integreerde hij ook in zijn werk.

‘Senti. Un bel dì, vedremo levarsi un fil di fumo dall’estremo confin del mare. E poi la nave appare.’ (‘Luister. Op een mooie dag zullen we aan de einder een rookpluim zien opstijgen. En dan zal het schip verschijnen.’) behoort ontegensprekelijk tot het meest gekende maar ook meest intrigerende nummer van het werk omdat de zangeres haar hoop bezingt terwijl het orkest richting lamento (treurzang) en mineur gaat. Het is die tegenstelling dat het muzikaal extra hartstochtelijk en dramatisch tegelijkertijd maakt.

Roodborstje
‘O Butterfly, klein vrouwtje, ik keer terug met de rozen in het stralende seizoen wanneer het roodborstje zijn nestje bouwt.’ zingt de Zuid-Afrikaanse sopraan Amanda Echalaz in het begin van het tweede bedrijf. Dan is Cio-Cio-San er nog van overtuigd dat haar man snel zal terugkeren. Later klinkt het ‘Mijn man heeft me beloofd terug te keren in het gezegende seizoen waarin het roodborstje opnieuw zijn nestje bouwt. Hier heeft het dat al driemaal gedaan, maar het kan zijn dat het daar gebruikelijk is dat het minder vaak nestelt.’ wanneer de twijfel stilaan begint in toe te slaan. Ook het roodborstje krijgt een motief mee van Puccini, via de dwarsfluiten. Dehlholm kiest ervoor om dode roodborstjes op de scène te laten vallen uit de nok wanneer de droom van Cio-Cio-San uiteenspat. Het roodborstje krijgt zowel muzikaal als visueel dus een dubbele betekenis, als symbool van hoop en wanhoop.

Japans
De decors zijn van de hand van Maja Ziska en de kostuums van Henrik Vibskov. Ook deze verwijzen naar Japan. Het decor is nagenoeg leeg (een zwart podium) met daarboven een traditioneel dak in hout en een lichtbak. In de rekwisieten zien we een groot vel papier (aangenomen wordt dat papier een Chinese uitvinding is) waar Echalaz met haar mes in snijdt. Daarmee kondigt ze de zelfmoord aan van het personage en de volledige afstand die ze doet ten opzichte van haar roots.  Verder is er nog een grote papieren waaier die beschilderd is, zien we gevouwen papieren pilaren en papieren kostuums die naar origami (Japans) verwijzen. Verder verwijst de regie naar het geloof in de kawi, dat sommigen in Japan als een geest blijft ronddwalen en elke keer opnieuw hun verhaal moeten vertellen/beleven. De geest/het bewustzijn van Butterfly is al van bij de start van de voorstelling aanwezig. Het poppentheater dat we te zien krijgen, is daarnaast niet zo maar poppentheater. Het is de bunraku, een Japanse vorm van poppentheater uit de Mejiperiode waarbij de spelers de pop direct manipuleren en zichtbaar aanwezig zijn. Maar net dat laatste zagen wij soms als een minpunt in deze productie toch zeker tegenover die lichte achtergrondkleuren.

Hoewel alles klopt in deze voorstelling, de soberheid van decor (Japans) tegenover het uitpakken met weelde in de video met het cruiseschip en de levensgrote opblaasbare pop op het einde (Amerika), voelt ze veel te statisch aan en werkt het kleine, de subtiliteit van de enscenering niet in de grote tent van het Muntpaleis of staat de ene keuze (pop) de andere (zangeres die speelt) in de weg en vice versa. Hoewel het orkest, koor en de solisten een behoorlijke prestatie neerzetten, gaat er sowieso te veel verloren los van het feit dat er tijdens onze voorstelling wel bijzonder veel verloren ging, en het laatste deel van het tweede bedrijf bijna volledig niet meer te volgen viel door die storende biepgeluiden. Erg teleurgesteld verlieten we deze productie dus.   

< Bert Hertogs >