Recensie Codebreakers ★★★★1/2

Een laaiend enthousiast applaus mét tribunegestamp dat ontving Codebreakers in de Studio van Théâtre National in Brussel. Geheel terecht want dit is het soort voorstelling dat de wereld op dit moment meer dan ooit nodig heeft. Een productie die vergeten helden en heldinnen van hun generatie – die tegen de stroom durfden ingaan en de regels durfden te doorbreken, soms uit morele overtuiging – terug onder de aandacht wil brengen. Mensen met talent, met inzicht, die soms hun tijd ver vooruit waren en hun nek durfden uitsteken. Met soms desastreuze gevolgen. Het idee voor deze voorstelling ontstond toen Vladimir Steyaert (concept, tekst en regie) het verhaal rond Alan Turing te horen kreeg. Een Britse wetenschapper die erin slaagde om de gecodeerde berichten van de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog te decoderen met zijn machine ‘Christopher’. De man kreeg nooit de erkenning die hij verdiende omdat ie homoseksueel was. Hij werd zelfs veroordeeld in 1952 omwille van zijn geaardheid. Tot 1967 was het namelijk strafbaar in het VK om homo te zijn. Hij kon kiezen tussen een gevangenisstraf of chemische castratie. Hij koos voor het laatste. De man kwam aan zijn einde door cyanidevergiftiging. Het is onduidelijk of hij vermoord werd omdat ie te veel wist, dan wel zelfmoord pleegde of het om een ongeval ging. Ook is nooit onderzocht of het stuk appel waar hij uit gegeten had net voor zijn dood vergiftigd was. Dankzij hem – hij kraakte de codes die het Enigmatoestel van de Duitsers gebruikte om gecodeerde geheime boodschappen op te stellen tijdens de Tweede Wereldoorlog - zou de oorlog twee jaar korter duren en miljoenen mensenlevens redden. Pas in 2009, jaren na zijn dood werd ie in ere hersteld en volgden er postuum excuses van toenmalige premier Gordon Brown. Op 24 december 2013 ontving hij gratie van de Queen omwille van zijn geaardheid en werd dat uit zijn strafblad gehaald. In het naoorlogse VK regeerden de puriteinse, en preutse opvattingen.

Steyaert voert vier personages tegelijkertijd op die zich kort presenteren. Ze staan verspreid over de breedte van het toneel terwijl achter hen het scherm de titel van de voorstelling projecteert en hen zo in tegenlicht zet. Naast het verhaal van Turing krijgen we ook dat van Camille Claudel te zien. In 1943 stierf ze in een psychiatrische instelling. Als artieste, ze was beeldhouwster, werd ze gediscrimineerd en mochten er geen mannelijke naaktmodellen voor haar poseren wat nochtans cruciaal was mocht ze het willen maken in de sector. Toch deed ze dat, werd ze de leerlinge van Rodin, muze en maîtresse, maar moest ze abortus plegen van zodra ze zwanger werd. Ze werd in de steek gelaten hoewel haar talent toen al ontegensprekelijk buitengewoon was zoals te zien in ‘The Waltz’. Pas jaren na haar dood kreeg ze de erkenning die ze verdiende, meer dan dertig jaar moest daar over gaan. Haar broer Paul, hoofd van de familie, liet haar in de psychiatrische instelling ook al werd ze in 1915 genezen verklaard van paranoia. Camille werd niet geïnformeerd dat haar vader ondertussen al gestorven was.

Wachten nog steeds op de gratie voor wat ze betekend hebben voor de wereld: de Italiaanse Dominicaanse broeder Giordano Bruno die in de zestiende eeuw Jezus die over water kon lopen en 5 broden en 2 vissen wist te vermenigvuldigen als larie beschouwde. God is niet meer dan een magiër volgens hem. Hij zwoer dan ook de katholieke visie af dat de aarde plat zou zijn, en werd een aanhanger van wat uiteindelijk ook later de enige juiste theorie bleek: die van Copernicus. Hij werd geëxcommuniceerd in onder andere Italië, reisde naar Londen, kwam terug in Europa zoals in Duitsland, en werd uiteindelijk gearresteerd om door de Inquisitie in Rome in 1600 op de brandstapel te belanden (hier prachtig in beeld gebracht door de zon met zonnevlammen te projecteren achter de paal waar hij aan vastgetekend is). De acteur die gestalte geeft aan dit personage zien we ook voor het scherm ter plaatse wandelen terwijl er bomen in de video passeren zodat er beweging gesuggereerd wordt terwijl we ‘On the road again’ van Canned Heat horen wanneer hij nog van stad naar stad trekt. Tot op heden heeft het Vaticaan zich hier niet voor verontschuldigd.

Recenter is het verhaal van de Amerikaanse militaire analist Chelsea Manning die – onder andere door berichten te versleutelen onder files die bv. ‘Lady Gaga’ getiteld waren – informatie doorspeelde naar de klokkenluidersite Wikileaks. Wanneer Codebreakers aan dit stuk beland is in het verhaal, horen we op de achtergrond instrumentale passages uit Lady Gaga’s ‘Pokerface’. In de documentatie waar Manning over beschikte, zag ze onder andere videobeelden die gemaakt waren vanuit een helikopter waarin ‘Collateral murder’ te zien is. In Codebreakers integreert Ludovic Desclin ook deze zwart-wit video waarin te zien is hoe 18 burgers vermoord worden waaronder een fotojournalist van Reuters en zijn chauffeur. Ook uit andere documenten blijkt hoe het Amerikaanse leger in Irak en Afghanistan oorlogsmisdaden beging. Verder heeft ze ook de hand kunnen leggen op documenten die haarfijn beschrijven hoe de eerste wereld de derde wereld uitbuit.

Codebreakers weet op een erg knappe manier deze verhalen met elkaar te verweven en komt erg maatschappijkritisch over wanneer het Maïanne Barthès opvoert als Sneeuwwitje die de vier personages mag veroordelen. Ofwel: hoe sprookjes niet bestaan in deze harde soms erg onrechtvaardige wereld. Camille mag zelfs niet aanwezig zijn op haar eigen proces omdat ze een vrouw is.  De keuze voor Sneeuwwitje is ook slim bekeken vermits zo de link gelegd kan worden met de dood van Alan Turing. Wanneer die laatste zijn vriend voor het eerst ontmoet klinkt op de achtergrond in de soundtrack overigens een heerlijke jazzversie van ‘One day my prince will come’ op trompet, begeleid door onder andere de piano.  Verder wordt de man die Rodin speelt ook de tegenspeler van Turing, en speelt ie ook de rol van Bruno. Maïanne Barthès zien we dan weer op schitterende wijze gestalte geven aan Camillle.

‘My body is a cage’ van Peter Gabriel is de song die het einde van het verhaal van Chelsea Manning muzikaal ondersteunt. Manning werd als man (Bradley) geboren maar koos ervoor om verder door het leven te gaan als vrouw. Een sinds mei van dit jaar opnieuw opgesloten vrouw die een boete van 500 dollar moet betalen voor elke dag dat ze langer dan 30 dagen in de gevangenis doorbrengt en 1.000 dollar voor elke dag dat ze langer dan 60 dagen vastzit. Manning wil tot op heden niet getuigen tegen Julian Assange.

Erg knap en modern is de scenografie van Rudy Sabounghi, de belichting van Yann Loric in combinatie met de video van Ludovic Desclin en het geluidsontwerp van Jean-Christophe Murat. Zo zien we de monnik over golvende doeken stappen terwijl er sterren geprojecteerd worden, is er de badscène waarin de ziel van Camille zich lostrekt uit het lichaam en opstijgt, zien we de houten plankenvloer bij de broeder vanonder belicht worden wanneer die erover stapt, en is het schilder- en plaasterwerk van Stéphanie Denoisseux en het schilderwerk op doek door Eugénie Obolensky erg knap terwijl ook de foto Pale Blue Dot die een foto van de aarde toont op 6 miljard kilometer afstand vanuit de Voyager I geprojecteerd wordt. Het beeld vormt de link tussen de monnik en de ideeën van Copernicus die hij steunt en Alan Turing die de natuur wil meten.

Codebreakers is een topvoorstelling. Een must see voor jong en oud.

< Bert Hertogs >

Codebreakers speelt nog t.e.m. 16 oktober 2019 in de Studio van Théâtre National in Brussel

Credits:

Concept, tekst, regie
Vladimir Steyaert

Scenografie 
Rudy Sabounghi

Met 
Maïanne Barthès
Christophe Brault
Vincent Hennebicq
François Sauveur

Licht 
Yann Loric

Video-ontwerp 
Ludovic Desclin

Video assistente 
Camille Sanchez

Geluidsontwerp 
Jean-Christophe Murat

Schilderwerk en pleister
Stéphanie Denoiseux

Beschilderd doek
Eugénie Obolensky 

Scenografie en kostuums (stagiaire)
Anne-Claire Cordier 

Dramaturgisch onderzoek 
Charles-Eric Petit

Regiestagiaire 
Clémentine Vincent, Paul Canfori, Gilles Escoyez

Création Studio Théâtre National Wallonie-Bruxelles

Productie 
Compagnie Vladimir Steyaert

Coproductie 
Théâtre National Wallonie-Bruxelles, Central- La Louvière

Met de steun van 
La Chartreuse de Villeneuve-lez-Avignon et du Jeune Théâtre National

Dank
Comédie Française, Opéra National de Bordeaux, Opéra de Monte-Carlo

Decorbouw en kostuums
Ateliers du Théâtre National Wallonie-Bruxelles

Met de steun van
taxshelter.be, ING & tax-shelter du gouvernement fédéral belge

La Compagnie Vladimir Steyaert est subventionnée par la Région Auvergne-Rhône-Alpes, le Conseil Départemental de la Loire et la Ville de Saint-Etienne