Recensie Maria Stuart

Maria Stuart is meer dan een politiek conflict uit de zestiende eeuw. Het toont vooral de lijdensweg van twee vrouwen: de opgesloten koningin van Schotland Maria Stuart (Katholiek) en de Engelse koningin Elisabeth I (protestants) die maar geen knopen weet door te hakken in deze zaak. Twee zinnen uit het werk uit de mond van Elisabeth I (Chris Nietvelt) vatten de impasse het best samen: “Zo lang zij leeft, wankelt op mij de kroon.” en “naar wat men lijkt, wordt men beoordeeld, niet naar wat men is”. De zestiende eeuw bekeken door de bril van onze perceptiemaatschappij door de makers.

Boven de orkestbak van de Bourla spelen de acteurs van Toneelgroep Amsterdam en het Toneelhuis op een houten plankenvloer die zelfs het getik van hakken niet laat horen. Achter hen een deur en een doorschijnend doek waarop Jan Versweyveld beelden projecteert, vaak met bomen. Een voor het duo Ivo Van Hove-Versweyveld opvallend minimalistische enscenering is Maria Stuart geworden. Ook zo in de muzikale begeleiding. Zes tonen die repetitief zich herhalen, ondersteunen de dramatische situatie waarin we ons in bevinden, het in cirkeltjes draaien, beeld van de politieke impasse tout court.  De composities refereren naar Bach, Schubert en hebben tevens een Antwerps tintje. Zo verwijst de dans van Elisabeth, met handbeweging weg en naar het hart, naar het Passe et Medio van Tielman Susato, tevens tijdgenoot van de twee koninginnen. Maar er zijn ook verwijzingen naar pakweg de ‘80s, Equinoxe van Jarre is niet ver af alsook de hedendaagse bleeps, een sound die als het ware uitbouncet. Ook dat is letterlijk een auditief spanningselement.

19 jaar heeft Maria Stuart in gevangenschap geleefd omdat Elisabeth I vreesde dat de Schotse aan populariteit zou winnen bij de bevolking. Vermoordt ze haar, dan wordt Stuart een martelaar en zal het volk haar nog liever hebben. Dus blijft de impasse lange tijd aanslepen terwijl Elisabeth wel op andere domeinen weet te scoren (o.a. op cultureel, wetenschappelijk en economisch vlak floreert Engeland in die periode). Stuart is eigenlijk haar grootste bedreiging. In Friedrich Schillers versie van Maria Stuart ontmoeten de twee elkaar (wat in realiteit nooit gebeurd is).  Uiteraard is dat eten en drinken voor elke acteur of actrice. Wat bedoeld is om een verzoeningspoging te worden (Stuart zweert de aanspraak op Elisabeths titel af) zorgt er net voor dat de kloof tussen beiden uitgediept wordt en de emoties hoog oplaaien.

Van Hove volgt hier de Amerikaane filosofe Martha Nussbaum die het concept the decent society voorstelt waar mededogen dé oplossing van het conflict had kunnen geweest zijn. Maar in Maria Stuart zijn beide hoofdpersonages vooral bezig hoe ze willen herinnerd worden na de dood. De perceptie regeert dus op de verwezenlijkingen.  Een uitspraak als “Mijn rol in deze moet in nevelen blijven gehuld” door Elisabeth (Chris Nietvelt) past perfect in dit plaatje.  De donkere kant van de persoon moet onderbelicht blijven.

Met zulke opvattingen (perceptie gaat boven feiten) verdwijnen ook alle redelijke en rationele. Zo stelt Stuart: “Hoe zou ik me als ongeschoolde vrouw met hen (haar rechters nvdr.) kunnen meten?” en “men houdt mij hier gevangen in strijd met elk volkerenrecht”. Net zoals een uitstekende Marc Van Eeghem als Shrewsbury ook adviseert aan Elisabeth: “u kunt geen vonnis vellen over iemand die geen onderdaan van u is.”  Tegenstrijdige adviezen krijgt Elisabeth (Chris Nietvelt) die net als haar collega Halina Reijn (in een voortreffelijke rol als Maria Stuart) een breed palet aan emoties mag neerzetten, van verdriet, woede,  machteloosheid, tot heroïsche.  Het leidt tot de uitroep van Reijn voor de pauze “want ik ben koningin niet u!” daarna herhaald maar zachter, meer beheerst.

En wie dacht dat Stuart de gevangene is in dit stuk, ziet dat Elisabeth in deze regie duidelijk als een lotgenote van haar wordt afgeschilderd die (niet) handelt en wandelt in dezelfde fysieke ruimte. Een volk te moeten dienen, staat gelijk aan slavernij, stelt die laatste wanneer ze het weer helemaal niet weet. Ook op persoonlijk vlak blijkt ze verraden door Mortimer (Matteo Simoni die wat moeite heeft om verstaanbaar te blijven wanneer ie het moet uitroepen maar met Hans Kesting als Leicester wel een boeiende dialoog heeft: “je bent mijn vriend niet, ook niet in de dood”) die uiteindelijk uit het leven zal stappen. “Als hij al liegt wie kan ik nog vertrouwen. Hij die ik opstiet tot de allergrootste hoogten!” aldus Elisabeth.

“Ik dacht mijn doel bereikt te hebben maar ik ben niet verder dan het begin” luidt het dan ook bij haar wanneer ze haar adviezen binnen heeft.  

Van Hove en Versweyveld prikken de illusie door van de ter hemel opneming van Maria Stuart (via video). Kort daarna volgt namelijk het relaas hoe ze aan haar einde kwam met de botte bijl. Tot drie keer toe moest de beul slaan om het hoofd van de romp te scheiden, waarna ie het hoofd toonde maar de pruik vasthad en het wegrolde. Erg romantisch, laat staan verheffend komt zo’n bloedige beschrijving niet over. Daar waar beide hoofdpersonages Maria Stuart en Elisabeth er tijdens het ganse stuk in het zwart gekleed, bijna onopvallend bij liepen, beiden tijdens de confrontatie in amazone-outfit, kleden ze zich op het einde in de traditionele klederdracht van de zestiende eeuw met alle klatergoud en versieringen inbegrepen. Keeping Up Appearances, toneel in het toneel/echte leven. The Presentation of Self in Everyday Life ook.

Interessant zijn dan ook de rol van Kennedy (Katelijne Damen) die Stuart ondersteunt en Shrewsbury (Marc Van Eeghem) die zich een zuiver dienende rol aanmeten. Shrewsbury door eigenlijk zowat de meest neutrale figuur te blijven, Kennedy door de troost, de toewijding, de zorg tot aan het schavot tegenover Stuart. Damen mag de laatste biecht aanhoren en haar overste blinddoeken wanneer het uur van de waarheid volgt. Een zeer intens moment, wellicht ook een statement naar de kerk toe, twee vrouwen over elkaar hier. Wanneer Elisabeth op de hoogte is dat de opdracht uitgevoerd werd, schuift ze koudweg de verantwoordelijkheid van zich af op een onervaren jongeling uit haar entourage: Davison (Jip Van den Dool).

Of hoe Maria Stuart anno 2014 niet alleen in politieke milieus, de ambtenarij én het bedrijfsleven nog steeds bijzonder actueel is met zijn politieke impasses, emoties die hoog oplaaien, afschuiven van verantwoordelijkheden (systeem paraplu) door managers en directeurs: fraai is het allemaal niet. Een mens zou er zich van afvragen hoe je in godsnaam een florerende samenleving kan vormen op cultureel, economisch, wetenschappelijk,… vlak die zo weinig efficiënt is en steeds die zelfde zes noten in repeatmodus herhaalt…

Het eindbeeld is nog het meest pakkende van allemaal: Elisabeth koudweg, helemaal alleen in een zo goed als kale ruimte, met spots die haar fel wit belichten. Het is eenzaam aan de top. In die “decent society” zijn enkel verliezers, zo lijkt het omdat iedereen opofferingen doet.

< Bert Hertogs >