Recensie De welwillenden

“Niet consistent genoeg”. Het zijn de woorden die we opvangen van een acteur na de première van “De Welwillenden”. Die drie woorden vatten het ook perfect samen. Guy Cassiers en Erwin Jans baseerden zich voor hun nieuwste creatie op het boek van Jonathan Littell. Dat is een turf van meer dan 980 pagina’s.  Cassiers laat het familieverhaal van het hoofdpersonage Obersturmführer Max Aue (gespeeld door Hans Kesting) voor wat het is en concentreert zich op diens carrière binnen de SS. Daar valt iets voor te zeggen. Maar de regisseur verliest zich in de gekozen vorm. “De Welwillenden” mengt monologen, soundscapes, het visuele (film en installatie) met spel. Maar net die mix werkt vreemd genoeg tegen het werk.

Kesting start nochtans sterk en weet ons erg te boeien wanneer we in de psyche van diens personage kruipen tijdens zijn monoloog waarin hij de eerste massale slachtpartij van Joden beschrijft bij Babi Yar, een ravijn in de buurt van Kiev. Daar is hij als SS’er, rapporteur van de Einsatzgruppe die er achter het front van het Duitse leger voornamelijk Joden uitschakelde. De gruwel die hij beschrijft, het onmenselijke van een nekschot, waarbij het slachtoffer het vaak nog uitkermde, over de grond rolde van de pijn wanneer het niet dodelijk getroffen werd, … anderen die hun beurt moesten afwachten en al te zien kregen wat hun lot zou worden, … het jonge mooie Joodse meisje dat bijna naakt verschijnt en hij fijnzinnig en bijna teder beschrijft dat ook niet meteen stierf na een schot, … het gaat er keihard in en is qua tekst onmiskenbaar het strafste dat deze “De welwillenden” te bieden heeft.

“De Welwillenden” toont vanuit het perspectief van de dader verrassend aan dat de Grundlichkeit van de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog relatief was. De zoektocht naar een efficiëntere uitroeiingsmethode leidde uiteindelijk tot de inzet van waterstofcyanide (Zyklon B) waarbij Joden wijs werd gemaakt dat ze gingen douchen en ontluisd werden in de concentratiekampen. In de realiteit werden ze vergast met na tien minuten de dood tot gevolg. Maar zelfs dan nog bleek het naziregime met problemen te kampen. De ovens hadden maar een beperkte capaciteit, de spoorwegen vroegen voor elke gedeporteerde geld, praktische problemen kwamen aan het licht wanneer er transporten over landsgrenzen heen moesten georganiseerd worden, kampleiders moesten steeds meer resultaten boeken terwijl de financiële middelen achterbleven, de SS’ers vonden dat zij het vuile werk mochten opknappen terwijl de Wehrmacht toekeek, de industriële oorlogsmachine en oorlogseconomie bleek achter te hinken en de vraag naar oorlogsmateriaal bleek groter dan het aanbod,… kortom er liep behoorlijk wat mis, er was bureaucratie in de organisatie geslopen en lang niet alle afdelingen zaten op dezelfde lijn.

Die aangekondigde ondergang sijpelt al snel binnen in het tweede deel van de voorstelling. Abke Haring die als Hélène bij de persdienst werkt, is de eerste die bij Aue aftoetst of haar aanvoelen klopt: dat Duitsland de oorlog aan het verliezen is. Het beeld dat het best bij haar past is dat van een zwembad. Op het einde van de oorlog is er geen enkel zwembad meer open in Berlijn. Katelijne Damen ziet als Eichmann dan weer de kansen keren, houdt alles bij van Jodenpopulatie, en is verantwoordelijk voor de transporten van miljoenen Joden naar de concentratiekampen. Eichmann houdt alles gedetailleerd bij in kastjes, wat verroeste lockers. “Mijn verantwoordelijkheid houdt op bij het vertrek van de trein.” luidt het bij Eichmann die op den duur vaststelt dat er meer kastjes vanzelf terug openen wat tot het sterkste beeld van de voorstelling leidt: de storm en de lockers die open kletteren, terug dichtgaan en opnieuw openen: symbool voor de kansen die gekeerd zijn, de Duitsers die aan het verliezen zijn. Hiervoor baseerde de productie zich onder andere op het werk “The Store House” van Christian Boltanski.

Thomas Hauser (Kevin Janssens) denkt te kunnen vluchten naar het buitenland door zich te vermommen als Fransman. Maar dat is zonder Max Aue gerekend die hem ombrengt. Net die cruciale spelscène doet ons niets. Dat komt omdat de relatie Aue-Hauser onvoldoende uitgewerkt is, en zowat alles wat spel betreft tussen verschillende acteurs te fragmentarisch is om onder de huid te gaan. Het maakt dat de voorstelling ons, en samen met ons nog behoorlijk wat andere toeschouwers, meermaals verliest, en het moeilijk is om opnieuw in het stuk te komen dat misschien te ambitieus was door niet alleen de psychologische, maar ook nog eens de filosofisch- politieke (nazisme is geperverteerd communisme/Marxisme) en de biologische (Koch-Pasteur) kaart te trekken naast die van de beeldkunst zoals schoenen die opgetrokken worden aan een rode (levens)draad: symbool voor de massavernietiging van Joden, geïnspireerd op het werk van Chiharu Shiota.

“De Welwillenden” door het Toneelhuis en Toneelgroep Amsterdam moet het dus qua acteerprestaties vooral hebben van de driehoek Haring-Damen-Kesting, en enkele sterke beelden. Al de rest komt te fragmentarisch over en als geheel komt het werk niet consistent genoeg over. Omdat het te veel wil. Soms is less nu eenmaal more. Met dat verschil dat we dit keer de kale achterkant van het toneel links en rechts achteraan de kluisjes storend vonden.

< Bert Hertogs >