Recensie De meiden

Een verstikkend ‘De meiden’ zet Toneelgroep Amsterdam neer in en regie van de Britse Katie Mitchell. Het stuk van Jean Genet mag dan al 70 zijn, het dateert uit 1947, het is anno 2017 nog steeds een voorstelling die je als toeschouwer een ongemakkelijk, benauwd gevoel doet krijgen. Net zoals de situatie tussen twee zussen Solange (Chris Nietvelt) en Claire (Marieke Heebink) is. Zij zijn de meiden van Mevrouw (Thomas Cammaert in een drag queen rol) die de twee Poolse dienstmeiden dagelijks kleineert en slaagt. Omdat hun wereld zich enkel afspeelt binnen de muren van het appartement van Mevrouw, zijn de twee vrouwen ook geïsoleerd van de buitenwereld (op de telefoon na) waardoor hun leefwereld erg verengd is en zij veroordeeld zijn tot hun onderdanige rol. Maar wanneer Mevrouw weg is, spelen zij een spel waarbij de ene zich opmaakt als Mevrouw en de ander de meid is. Het scenario dat hun verlangen uitwerkte om hun werkgever te vermoorden, proberen ze uit. Maar wanneer god er bij gehaald wordt of de privé situatie van de meiden zich mengt met hun spel, draait het uit op een einde dat zowel bitter als zoet tegelijkertijd proeft.

Mitchell slaagt er niet alleen in om een sfeer op het podium te creëren die niet alleen erg oncomfortabel aanvoelt, ondanks de getoonde luxe, ze slaagt er tevens in om het verhaal open te trekken. Haar ‘de Meiden’ gaat niet alleen over de zoektocht, de uitweg naar de vrijheid. In se zijn de meiden namelijk gevangen. Haar versie behandelt even zeer euthanasie als je wil. Claire die ziek is en bloed ophoest, gaat namelijk verder dan het afgesproken spel met haar zus Solange. Ze dwingt haar de koude thee, de drank was oorspronkelijk voor Mevrouw bestemd, waar ze medicijnen in gedaan heeft om haar te vermoorden, op te dienen in Mevrouws beste en mooiste servies. Claire drinkt de thee en zal op het einde dus sterven.

Door Mevrouw te laten spelen door een man, Thomas Cammaert als drag queen met streken, haalt Mitchell twee slagen tegelijkertijd binnen. Enerzijds kan dit beschouwd worden als kritiek op de dominante man die vrouwen onder de knoet houdt én er niet terug voor deinst om huishoudelijk geweld te gebruiken. De Meerdere  - mindere positie komt hier dus erg goed uit de verf. Maar de drag queen kan ook beschouwd worden als kritiek op dominante homo’s in de culturele en mediasector waar in vergelijking met andere sectoren een opvallend hoog percentage aan homo’s het voor het zeggen hebben en de richting bepalen (al dan niet als gevolg van positieve discriminatie) en hun cultuur (de drama queen, de slachtofferrol die ze zich toe eigenen waarbij ze vol pathos wat flauwtjes stellen dat de wereld zo wreed, hard en tegen hen zou zijn, alsook hun smaak – over the top, e.a. -) op die manier opdringen.

Maar even goed gaat deze ‘De meiden’ ook over de kick  van het sadisme wanneer Nietvelt Heebink slaat met een zweepje van Mevrouw. Verder heeft Mevrouw een ontzettende dédain over haar Poolse meiden (Nietvelt en Heebink switchen tussen Pools en Nederlands met een Pools accent in hun dialogen, wat weliswaar erg realistisch aanvoelt maar het stuk ook moeilijker om volgen maakt). Haar mooiste jurk van Chanel schenkt ze aan Claire die daar al hele tijd fan van is. Jean Genet uit zo kritiek op elke vorm van liefdadigheid omdat Claire en Mevrouw tot andere klassen behoren. Claire droomt van de jurk, maar droomt eigenlijk om de rijkdom van Mevrouw te hebben, wat haar nooit zal lukken. Solange kijkt dan weer neer op Mevrouw: ‘mijn spuug is een nevel van diamanten’ zegt ze wanneer ze op de spiegel spuugt om hem schoon te maken. Claires wereld is te benauwd, en ook haar afkomst en (gebrek aan) scholing zijn te determinerend en zorgen ervoor dat haar toekomstperspectief zo goed als onbestaande is.  Ook letterlijk is Claire het slachtoffer van een benauwde situatie, ze hoest bloed op en heeft een puffer nodig. Dé enige uitweg lijkt dan ook kiezen voor de dood.   

Knap is Mitchells regie wanneer ze aantoont dat de meiden gehaast zijn in hun spel en maar een beperkte tijd hebben om tijdens de afwezigheid van Mevrouw zelf de plak te zwaaien in het appartement en het vervolgens ook moeten opruimen zodat ze geen sporen achterlaten. Zeker, Nietvelt holt niet zelden van cour naar jardin en terug, maar het klopt perfect met datgene wat er zich afspeelt. Iets heimelijks achter de rug van Mevrouw doen en dan proberen (door foto’s met de smartphone te maken) ervoor te zorgen dat alles terug piekfijn er bij ligt zonder dat hun bazin merkt wat er achter haar rug heeft afgespeeld. Dat lukt hen echter niet, de keukenwekker en de telefoon blijken immers nog niet op hun plaats gelegd wanneer Mevrouw terug in het appartement is. Zij merkt dat dan ook op. In ‘jullie vriendelijkheid verstikt me want ze is niet hartelijk.’ toont Cammaert hoe complex de relatie tussen Mevrouw en de meiden is. Ook wanneer blijkt dat een van de meiden ervoor gezorgd heeft dat Mevrouws man in de gevangenis beland is maar spoedig vervroegd vrijkomt. Ook die spanning hangt er in de lucht, dat ze elk moment betrapt kunnen worden dat zij daarachter zitten. Dat maakt hun situatie des te hachelijker. Mevrouw speelt de zussen in haar machtsspel ook tegen elkaar uit door te stellen dat de ene veel scherpzinniger dan de andere is bijvoorbeeld.

Mitchell verwijst ook naar de oude zwart wit misdaadfilm in haar enscenering. Zo zien we om de zoveel tijd het witte licht van een koplamp van een auto door het gordijn komen. Het zet mee de sfeer neer van de spanning die beide meiden voelen, het kan altijd Mevrouw zijn die terugkomt. Hun spel is dus niet zonder risico. Wanneer ze betrapt zouden worden, betekent dat ongetwijfeld hun einde zonder enige andere uitweg dan de dood. Ook de slow motions in het gaan van de meiden, verwijst naar het medium film.

De meiden gaat dus over kleineren, over fysiek en psychisch geweld die een meerdere over minderen uitvoert en de minderen die zich ook wel eens als meerdere willen voelen, en daardoor moordplannen – muiterij van de meiden - ontwikkelen. Een intrigerend stuk dus op psychologisch en sociologisch vlak. Maar lang geen hapklare brok voor zeg maar een Private Banking event. Daarvoor ligt ‘De meiden’ net iets te zwaar op de maag.

< Bert Hertogs >