Recensie Die Frau ohne Schatten

Een vrouwenopera in de Vlaamse Opera. Die Frau ohne Schatten van Richard Strauss is het in verschillende opzichten. De drie vrouwen Marion Ammann als keizerin, Stephanie Friede als Verversvrouw en Natascha Petrinsky als de Voedster vallen op. Hun personages en de verhaallijn errond zijn het sterkst uitgewerkt, hun zanglijnen het opvallendst. Een opera met feministische trekjes, al is het zoeken naar een evenwicht met de maatschappelijke druk enerzijds en het onderbewuste/onderdrukte verlangen anderzijds.

“Die Frau” is een kunstsprookje en vertelt het verhaal van de keizer die een gazelle geschoten had. De gazelle veranderde in een bloedmooie vrouw, de dochter van de geestenkoning Keikobad. De Keizerin maakt geen deel meer uit van die geestenwereld, maar ook nog niet van de mensenwereld. Met haar talisman kon ze nog van de ene naar de andere overschakelen. Nu niet meer. Ondertussen is de Keizer aan het verstenen. Binnen het jaar moest ie immers van haar een moeder gemaakt hebben. Er resten nog 3 dagen.

De Verversvrouw zit tot over haar oren in het werk. Barak, haar man heeft een grote kinderwens. Maar zij wijst hem kordaat af. Wanneer ze dat voor het eerst doet in het eerste bedrijf valt de neerwaartse beweging van de strijkers op. Hoewel de man behoorlijk gekleineerd wordt, blijft ie geloven en hopen dat er ooit kinderen zullen komen.  Zelfs wanneer de vermomde keizerin en de voedster ervoor zorgen dat ie apart mag slapen en zijn vrouw helpen in ruil voor haar schaduw en dus ook haar vruchtbaarheid, blijft ie in de liefde geloven. Zij staakt als het ware en wil een beter leven. Pas dan kan er eventueel aan kinderen gedacht worden.

Een aantal scènes zijn dan ook belangrijk om de nuance te leggen dat het geen zuiver feministisch werk is. Het werd weliswaar in de eerste Wereldoorlog geschreven en dat verklaart dus mee de link met vrouwen die toen weigerden om kinderen op de wereld te zetten omdat ze geen mooie toekomst voor hen zagen. De rol die de Voedster in het geheel speelt, is voer voor psychologen. Petrinsky mag al in het eerste bedrijf haar dominantie tonen. “Wil je dat je lichaam een versleten heirbaan wordt, je slanke figuur een stukgetrapte weg en je borsten verwelken?” vraagt ze aan de Verversvrouw. Een nog steeds actuele reden waarom sommige vrouwen de kelk van kinderen op de wereld zetten, liever aan zich voorbij laten gaan. Vooral in het tweede bedrijf groeit haar macht over de Verversvrouw tot ongekende hoogte. De ironie schuwt ze niet wanneer ze zich richt tot Barak: “Kom vlug terug, want ze wordt verteerd van verlangen wanneer u er niet bent.” zingt ze. Een stevig psychologisch spelletje speelt ze dus. Maar in het derde bedrijf blijft dat niet ongestraft.

Toch is er maatschappelijke druk, in de opera door de drie wachters bezongen: “Echtelieden jullie zijn de brug waarover de doden naar het leven terugkeren.” en eerder: “Jullie is het levenszaad toevertrouwd. Enkel omwille van jullie liefde is het je toevertrouwd, niet omwille van je eigen leven.” Ook al wil de Verversvrouw zich losrukken, toch hoort ze kinderstemmen in haar onderbewuste zingen terwijl ze vis klaarmaakt voor haar man: “Moeder, we willen naar huis. De deur is vergrendeld. We kunnen niet binnen. Het is donker en we zijn bang. ” zingt het kinderkoor. Ergens, hoewel ze die kinderwens onderdrukt, is ze wel aanwezig bij haar. Het koor mag op het einde van de opera de stemmen van de ongeboren kinderen laten horen: “De verschrikking misleidde. Vader, de bedreiging wijkt al.” Een happy end dus voor beide koppels. De keizerin wordt mens, wanneer ze weigert om van het levenswater te drinken en op de kap van de Verversvrouw haar probleem op te lossen. Ze neemt dus haar schaduw en haar vruchtbaarheid niet, zodat het ververskoppel later nog kinderen kan hebben. Het toont aan dat ze niet meer tot de geestenwereld behoort en eindelijk deel is geworden van de mensenwereld.

Strauss’ partituur is een stevige brok en schittert in complexiteit. Verschillende muzikale motieven en thema’s zitten erin verweven. Vaak vloeien die ook in elkaar door. Vooral die van de valk zal u herkennen die de keizer begeleidt in zijn zoektocht en er ook bij was toen hij de gazelle schoot. De valk wordt hier door een zangeres gestalte gegeven die in haar zangpartij een zekere tristesse en radeloosheid laat horen.  Hoe zinderend en massief het orkest mag klinken in de finale van het tweede bedrijf dat zich voornamelijk concentreert op de Verversvrouw en de invloed van de Voedster, des te kalmer begint het derde, met enkel fagot, klarinet en fluiten die de melodie naar zich toetrekken. Kopers en percussie mogen onheil voorspellen. Diepere houtblazers geven de klankkleur van Barak en de Verversvrouw weer, fluiten en hogere tonen horen we bij de keizerin die dan weer in het derde bedrijf meer uit de verf komt in de aanloop en uiteindelijke keuze om de schaduw van de Verversvrouw niet te nemen.

Chapeau voor het orkest van de Vlaamse Opera dus en de gehele cast, met eervolle vermelding van de 3 vrouwelijke hoofdrollen. Regisseur Marco Arturo Marelli nam zelf de leiding voor licht en decor op zich. Qua belichting en decor zijn we zeer overtuigd. Alleen in het gebruik van de twee cirkelvormige draaischijven zijn we niet overtuigd. Wanneer een instrumentaal moment volgt in het tweede bedrijf,  zien we de verschillende werelden en personages. Op dat moment blijven de cirkels maar doordraaien van de ene naar de andere combinatie (in totaal zijn er met de 6 wanden 64 combinaties mogelijk) zodat we het gevoel hebben naar een kermismolen te kijken terwijl we de focus op wat het orkest allemaal laat horen, verliezen. Met zo’n draaibaar podium kan je een veel dynamischer productie tonen. Ergens een gemiste kans dus. Alexander Joel kwam als muzikaal leider tot een zeer goede analyse van de complexe partituur. De man slaagt erin het orkest in te tomen zodat de juiste klankkleur bereikt wordt en solo’s, denken we maar aan de prachtige strijkerssolo in het derde bedrijf, meer dan voldoende tot hun recht komen in de tamelijk droge akoestiek van de opera in Gent.

“Die Frau ohne Schatten” kent zijn Antwerpse première op woensdag 27 april 2011 in de Vlaamse Opera in Antwerpen en speelt er nog tem 11 mei 2011.

< Bert Hertogs >

√      Die Frau ohne Schatten is de vierde opera die Richard Strauss realiseerde met de Weense auteur Hugo von Hofmannsthal (1874-1929) als librettist. Voorgangers waren Elektra, Der Rosenkavalier en Ariadne auf Naxos.

√     De opera ontstond tijdens de Eerste Wereldoorlog en ging in première in de Weense Staatsoper in de herfst van 1919. Door de mobilisatie van von Hofmannsthal werd het werk aan het literair hoogstaande libretto geregeld onderbroken tot ongenoegen van een ongeduldige componist. Von Hofmannsthal was uiteindelijk zo tevreden over zijn libretto dat hij aan Strauss schreef: ‘U zal nooit een mooier libretto krijgen, niet van mij noch van een ander; het was een éénmalige gunst van het lot (…).’

√     Parallel met het libretto werkte von Hofmannsthal aan een uitgebreide vertelling die eveneens Die Frau ohne Schatten (De vrouw zonder schaduw) heet. Deze novelle bevat een schat aan informatie over de personages uit de opera en werkt bepaalde verhaallijnen verder uit.

√     Literair situeert Die Frau ohne Schatten zich in de lijn van het ‘kunstsprookje’ dat in de Duitse romantiek een lange traditie kent. Von Hofmannsthal had de ambitie zich in het domein te meten met niemand minder dan Johann Wolfgang von Goethe. Kenmerkend voor het kunstsprookje zijn de vele symbolen en metaforen, een veelheid aan plastische details en een filosofische lading. Voor de bijzonder zintuiglijke dimensie van zijn vertelling, vol kleuren en sfeerschepping, putte de dichter onder meer uit Verhalen van 1001 Nacht.

√     In verschillende niet-westerse culturen staat de schaduw voor een zelfstandig en bezield gegeven of voor de menselijke ziel zelf. Het verlies van de eigen schaduw wordt vaak geïnterpreteerd als een verlies van persoonlijkheid en identiteit.

√     Richard Strauss realiseerde met de opera een indrukwekkende stijlsynthese. Romantische pathos, impressionistisch klankraffinement en niet welluidende harmonieën in de trant van het expressionisme vloeien samen in een wervelende partituur met een niet te stelpen vloed aan melodische vondsten.

√    Die Frau ohne Schatten bevat extreem veeleisende zangrollen en één van de zwaarste orkestpartituren die ooit werd geschreven.