Recensie De verwondering

Zeggen dat de Verwondering, het boek uit 1962 van Hugo Claus, complex is, is een understatement. Claus doet het verhaal van Victor-Denijs de Rijckel (Koen De Sutter) die als individu vervreemdt van de massa. Via een psychische aandoening, een identiteitsstoornis, geraakt hij verstrengeld met de in het West-Vlaamse fictieve Hekegem aanbeden fascist Crabbe die tijdens de oorlog verdween.  Zo gaat de Verwondering niet alleen over collaboratie, het gaat ook over vervreemding, het oedipuscomplex, verboden seksuele betrekkingen en liefde (met een minderjarige) om maar iets te zeggen. De vertelstijl varieert van betrokken tot erg afstandelijk. Regisseur Bart Meuleman kon niet anders dan keuzes maken, verhaallijnen onder- of niet belichten.  Maar de vraag is of zijn versie van de Verwondering – in de geest van Claus - wel voldoende genuanceerd is.

Wanneer Victor-Denijs de Rijckel in kasteel Almout in Hekegem aankomt met zijn leerling Albert Verzele wordt hij aanzien als de Nederlandse dr. Heerema. Verzele leidde hem naar het kasteel omdat hij geïntrigeerd raakte door Alessandra Harmedam op een bal. Zij is de vroegere minnares van Crabbe, een “zwarte”, collaborateur en fascist dus. De Rijckel wordt meegezogen in de wereld waar Crabbe verafgood wordt en zal zich met die figuur sterk identificeren. Doorheen dit lineaire verhaal komen er flash backs, zoals de mislukte relatie met zijn ex-leerlinge Elizabeth (Anouck Luyten). Met haar had hij een verboden seksuele relatie toen ze nog minderjarig was. Anno 2014 is dat nog steeds een erg moeilijk thema, gezien de bijgeluiden van het publiek, het gekuch, en het geschuifel in de Bourla tijdens die cruciale scène tussen Luyten en De Sutter. Zij noemt hem meneer, hij vreest dat zij meteen het nieuws dat ze de liefde bedreven zal lekken op de speelplaats de dag nadien. De Sutter zet een erg geloofwaardige onderwijzer neer, blauwe broek aan met split zoom, haar in de war. Zijn warrig haar vertelt meteen wat er in zijn geest omgaat als de Rijckel die eerder slachtoffer is van zichzelf en de situatie.  Een man die niet weet welke bijnaam hij als leerkracht zou hebben bij zijn leerlingen. “Lul” hoopt ie. Een grijs figuur dus, wat ambtenaarachtig, met sporen van wit krijt op de broek. Laurence Roothooft, mag als Allessandra speels maar ook gedistantieerd hem als tweede minnaar beschouwen na Crabbe.

Daartegenover portretteert Meuleman Pier, de herbergier in Hekegem en de stamgasten die er kaarten als karikaturen. Dat zien we in overdreven grimassen en de typische discussies aan de kaarttafel. Een tweede scène in de herberg, ondersteund door een sterke soundscape, geeft de dreiging weer, wanneer blijkt dat de herbergier door heeft dat de minderjarige geen familieband heeft met de Rijckel. “‘Ik had het meteen gedacht. Ik zei in mijn eigen: Pier, hier zit iets niet in de haak!”

Alice Harmedam, de moeder van Alessandra, is dan weer een pop met blote borsten (wat de moederfiguur in de verf zet) in een rolwagen. Beeldhouwer Sprange (Manou Kersting) collaboreerde samen met Crabbe maar op het einde plaatst hij kanttekeningen van de figuur die zich niet liet in beeld brengen. Hij staat voor de verlichting, dat hij zich misschien vergist heeft in Crabbe en zijn gedachtegoed.   

Mark Verstraete (als Richard Harmedam) kan zijn rol van Jef in de Kotmadam niet van zich afschudden. Die rol blijft aan hem kleven en dus komt zijn personage té over. Dat Meuleman hem met kort broekje, wit-rood gestreept t shirt en knuffel in de hand, op de dijk van Oostende, begeleid aan de hand van zijn dochter Alessandra de cruciale schreeuw van de Rijckel niet laat horen, verwijst ongetwijfeld naar “wir haben es nicht gewusst”. Door op dat einde van (wie nog blijft staan achter) collaboratie, flamingantisme en/of fascisme, een karikatuur te maken haalt Meuleman de kracht van de schreeuw (om hulp, of omdat de Rijckel zijn eigen geschiedenis herbeleefde als Crabbe) door Koen de Sutter weg. Het is intellectueel niet correct om van eender welke religie, politieke of andere overtuiging – hoe verwerpelijk ook - een karikatuur te maken. Dat toont vooral een gebrek aan tegenargumenten, een gebrek aan tolerantie of vermogen tot empathie. Niets is volledig zwart of volledig wit in het leven …

< Bert Hertogs >