Recensie Jenůfa

In twee woorden: impressionant impressionisme. Dat brengt de Letse regisseur Alvis Hermanis als regiedebuut voor de Munt met Jenůfa van Leoš Janáček. Centraal in zijn regie staat esthetiek. Het theaterdoek ademt Jugendstil uit. De Moravische (nu: Tsjechische) art nouveau, met weelderige bloemenfragmenten, van Alfons Maria Mucha worden geprojecteerd, naast landschapsschilderwerken. Daarvoor stond de Letse videokunstenares Ineta Sipunova in. De onwaarschijnlijk prachtige folkloristische kostuums die van de hand zijn van de Engelse Anna Watkins ondersteunen de traditie, de hoopvolle toekomst, de zomer, de overgang van de 19^de naar de 20^ste eeuw toen het werk tot stand kwam. De Russische Alla Sigalova zet daar tegenover abstracte, expressionistische choreografieën die de muziektaal van Janáček ondersteunen. Het geheel klopt van begin tot einde.

Zo zien we Sigalova haar zestienkoppig corps de ballet het stromende water van de watermolen nabootsen met hun vinger-en handbewegingen. Horen we in de partituur de xylofoon die het motief speelt van het water, dan zien we dat ook uitgebeeld door de meisjes. De strijkers staan dan weer voor de kille wind in het tweede bedrijf én de storm in het derde. Ook dat natuurverschijnsel wordt uitgebeeld. De 16 gaan constant op zoek naar een harmonisch geheel: de cirkel, 4 cirkels, dan weer een tableau vivant waarbij symmetrie tussen rechts en links gegarandeerd is. De cirkels die ze maken verwijzen naar de watermolen, de stroom, levensloop van een kleine gemeenschap, ja de volksdans kan je er ook in zien. Die rijkdom in beeldvoering tiert weelderig vooral in het eerste en derde bedrijf. Niet onlogisch want de componist deed drie jaar over het eerste bedrijf dat ie tussen 1894 en 1897 schreef. Vier jaar zou ie de opera in de lade houden. Op privé vlak ging hij door een donkere periode, hij verloor een kind. Het tweede bedrijf van Jenůfa is donker, de gevoelens van een kind verliezen zijn hierin verwerkt. 

Cruciaal in dat tweede bedrijf is namelijk de moord op de 8-dagen oude baby van Jenůfa tijdens de winter. Het kind is van Števa, een volks figuur dat iets te goed overweg kan met alcoholische drank. Hij zong haar in de herfst nog “Ik laat je niet zomaar zitten. Al was het maar voor je appelrode wangen, Jenůfa, jij bent echt de mooiste van allemaal”. 

Dat was niet naar de zin van Jenůfa’s stiefmoeder, de kosteres, die haar opvoedde. Zij is tegen een huwelijk tussen de twee. De zwangerschap moet dan ook verborgen blijven in de gelovige, orthodoxe gemeenschap. De grootmoeder, molenaarsvrouw, schoonmoeder van de kosteres, ziet het huwelijk wel zitten. Laca viel in de herfst Jenůfa’s gezicht aan met een mes uit jaloezie. “Hij (Števa) ziet niets anders in jou dan je appelrode wangen” zingt ie. Hij krijgt later deels gelijk. Števa blijkt niets meer te geven om Jenůfa omdat op een van haar appelrode wangen een litteken is ontstaan en ze qua karakter naar zijn aanvoelen te veel begint te lijken op haar stiefmoeder. Hun kind wil hij niet erkennen. Sterker nog, hij heeft al een nieuwe relatie met Karolka, de dochter van de burgemeester, zo bekent hij. 

De stiefmoeder liegt tegen Laca dat het kind gestorven is. Dan kunnen beiden trouwen. Daarmee zet ze zichzelf in de val en moet het kind ook dood zodat het gearrangeerde huwelijk in de lente kan plaatsvinden.   Maar net op de dag van het huwelijk wordt het babylijkje ontdekt … 

Jenůfa (haar stiefdochter) gaat dus over op zoek gaan naar evenwicht, naar harmonie tussen individu, religie en gemeenschap. De moord staat voor het offer. De opera kan ook aanzien worden als een sociaal drama (naar 2014 vertaald zou een regisseur het thema ongewenste tienerzwangerschappen kunnen gebruiken) maar Hermanis doet dat bewust niet. Hij zet religie (en traditie) vooraan en dus ook harmonie en esthetiek. 

Zowel tenor Charles Workman (als Laca) als sopraan Jeanne-Michèle Charbonnet (die een gesmaakt rol-en Muntdebuut laat optekenen als stiefmoeder) zetten hun rol geloofwaardig neer. Zij moesten het Tsjechisch fonetisch leren zingen wat op zich een straffe prestatie is. Charbonnet speelt naar ons gevoel in het tweede bedrijf iets te groot – we zaten weliswaar dicht bij de scene op de parterre - wanneer ze bijvoorbeeld van het gasfornuis naar het bed op handen en voeten kruipt. 

De Britse Sally Matthews zet een prachtig doorleefde rouwende jonge moeder neer, die zich eerst wanhopig richt tot de Maagd Maria in het zesde tafereel van het tweede bedrijf. Op dat moment zoekt ze nog haar baby, koestert ze hoop terwijl buiten het corps de ballet het lijkje doorgeeft en richting God voeren. Nog zo’n sterke scene is die waarin ze liefdevol de babykleertjes opvouwt terwijl Jeanne-Michèle Charbonnet ze al snel in de diepvries duwt. 

Op de dag van haar huwelijk is Jenůfa gehuld in een prachtige zwarte jurk die rouwen in plaats van trouwen uitstraalt. De speculaties in de kleine dorpsgemeenschap blijven dan ook niet uit. Het corps de ballet houdt de handen tegen het hoofd wanneer de moord bekend wordt. Wanneer de details volgen, doen ze die op hun oren.  Hoorns hebben doorheen de partituur een alarmfunctie (aankondiging van onheil) én luiden via de warme gloed ook de hoop in. Dat geeft hen samen met de strijkers een dubbele rol: positivisme en negativisme uitstralen. Harp (niet toevallig centraal in de orkestbak geplaatst) en buisklokken ondersteunen de religieuze momenten. Handgebaren staan centraal in deze productie, zowel de traditionele folkloristische als hedendaagse (in het tweede bedrijf). Dat vormt onder andere de brug tussen traditie (folklore) enerzijds in het eerste en derde bedrijf waar nauwelijks in geacteerd wordt en modernisme in het tweede bedrijf (waar wel geacteerd wordt) anderzijds. Dat Hermanis zijn zangers bij het buigen elk een handbeweging laat uitvoeren, is ronduit subliem. Ook het programmaboekje kreeg dit keer trouwens een extra accent mee. 

Dat, samen met de meeslepende muziek die ook naar folklore verwijst, maakt deze nieuwe productie van Jenůfa een overweldigende kijk- en luisterervaring. 

Of hoe deze opera van begin tot einde zó juist zit tot in de details. Bravo. 

< Bert Hertogs >