Recensie Les Marchands

Iedereen weet dat je een (oudere) werkloze probleemloos mag uitschelden en stigmatiseren. Politici doen het zonder verpinken, ze geven deze sukkels de schuld van bedrijfssluitingen en stellen hen voor als luie profiteurs. Geen mensenrechtenclub die er om maalt, het mag allemaal en het gebeurt dan ook dagelijks. Dolle pret verzekerd. 

In “Les Marchands“ van Joël Pommerat staat de betekenis van werken in onze samenleving centraal. Een arbeidster aan de lopende band in een wapenfabriek (Norscilor) vertelt haar verhaal. Zonder haar werk voelt ze zich niet gerespecteerd, een nul als het ware. Ze heeft een werkloze vriendin die tot over haar oren in de schulden zit en in een leeg appartement tv kijkt en met de geesten van haar ouders praat. Precies op die ene dag dat de vertelster zo overstresst is dat ze als een plank in de gang blijft liggen en niet naar haar werk kan, ontploft de fabriek. Vervolgens besluit “hogerhand“  (zo noemt het stuk de bedrijfsleiding) om het bedrijf te sluiten. Volgens de vertelster valt die beslissing “zonder kennis van zaken“ en op aanstoken van “vijanden“ die menen dat met de “producten“ van de fabriek mensen worden vermoord. 

Oud Testament 

Vooral de werkloze vriendin trekt zich deze zaak heel erg aan, hoewel ze niet eens in de fabriek werkte. In een Oud-Testamentische furie, bevolen door haar overleden moeder vanop een cafétoog, keilt ze haar zoontje door het raam van de 21ste verdieping. Ze gelooft dat ze daardoor Norscilor opnieuw kan laten opengaan. Zoals Abraham van Jawheh in een brandend braambos het bevel kreeg om zijn zoon Isaac als een klein lammetje te offeren. Omdat Abraham braaf gehoorzaamde, mocht Isaac echter blijven leven.  

In “Les Marchands“ loopt het anders af. De werkloze vriendin slaagt in haar Ultiem Offer en “hogerhand“ besluit na dit “gezinsdrama“ om de wapenfabriek opnieuw te openen. De vriendin komt in het zothuis terecht, dolgelukkig dat alle arbeiders nu weer aan de lopende band kunnen staan. Ook de vertelster is hiermee best tevreden. Einde goed, al goed. Of niet? 

Offscreen 

Dat is het verhaal in een notendop. “Les Marchands“ is Frans teksttheater, vol existentialistische diepzinnigheid en ambivalentie. De vertelster zegt offscreen haar verhaal op en de acteurs beelden het uit in een minimalistische pantomime. Op een enkele zin na zeggen ze geen woord. Het decor is mooi, kaal en wordt polyvalent gebruikt. Het licht wordt om de minuut gedoofd zodat je de helft van de tijd in compleet duister zit. “Les Marchands“ is immers opgebouwd in een reeks van erg korte, verstilde taferelen, streng gescheiden door een gitzwarte duisternis.  

Satie 

Het hele stuk wordt begeleid door te luidruchtige muziek, die kriskras alle genres aanboort van Eric Satie over een klassiek Agnus Dei tot chansons waar Fransen erg van houden, maar die voor niet-Fransen middelmatig overkomen. Tot overmaat van ramp worden twee van deze chansons (“Pour elle“ en “L‘amour est un bouquet de violettes“) ook helemaal geplaybackt, waarbij de acteur die de politicus moet vertolken, zich ontpopt tot een crooner uit de jaren stillekes. Het is volslagen onduidelijk wat die chansons er komen doen. 

Maar het is wel een vondst om de lopende band in een wapenfabriek muzikaal kracht bij te zetten door de eerder lichtvoetige Gymnopédies van Satie. Een tip voor FN-Herstal. 

Onduidelijke boodschap? 

De boodschap komt op het eerste gezicht onduidelijk en zelfs tegenstrijdig over. Is dit nu een kritiek op een maatschappij waar de identiteit van de mensen helemaal gevormd wordt door hun baan? Wil Pommerat zeggen dat de mens méér is dan zijn werk? Is het een kritiek op het klakkeloos gekwaak over “jobs, jobs, jobs“, zonder enige bekommernis om de inhoud van die banen, omdat sommige banen immoreel zijn en andere tot ernstige rugklachten leiden?  

Of is het net andersom: bepleit “Les Marchands“ dat iedereen een baan moet hebben omdat werken de kern des mensen is en iedereen die niet werkt “verloren“ is? En is het stuk dus een aanklacht tegen “hogerhand“ dat mensen in totale armoede, eenzaamheid en depressie dompelt door jobs af te pakken?  

Prostituee 

Ogenschijnlijk biedt het stuk argumenten voor beide interpretaties. Maar die schijnbare tegenspraak vloeit voort uit Pommerats‘ keuze om de situatie systematisch vanuit de visie van de arbeidster te bekijken. Zij is “vervreemd“ in de marxistische betekenis van het woord. Ze is natuurlijk blij dat ze opnieuw aan de slag kan, ze kan zich een leven zonder werk niet voorstellen omdat ze zich dan verveelt. Tussen de regels problematiseert Pommerat wel degelijk haar visie. Zo bv. als een prostituee zich solidair wil verklaren met de ontslagenen en uitlegt dat ook zij - net als de nieuwe werklozen - “een klein stukje“ van haar lichaam verkoopt in ruil voor geld. Ze wordt buiten gegooid door…mensen die hun arbeid verkopen om wapens te produceren die andere mensen doden. 

< Joris De Maght >