Recensie Romeo Castellucci met gecensureerde Orestea

Een collectief “huh?”-gevoel inclusief verwarde lichtjes verontwaardigde blikken. Die zien we bij zowat alle toeschouwers in deSingel wanneer na de eerste tragedie Agamemnon het zaallicht terug aangefloept is en het publiek de pauze ingestuurd wordt. Romeo Castellucci brengt 20 jaar na diens première in Prato (op 6 april 1995) de trilogie “Orestea” naar Aeschylos terug op de planken en dat werkt met de geschapen (koorts)droom blijkbaar nog steeds bevreemdend voor het publiek. Alleen al omwille van die reacties en het uitermate grappige zicht dat zowat iedereen massaal in zijn programmabrochure duikt op zoek naar antwoorden op alle vragen, is deze voorstelling ge-ni-aal en hilarisch tegelijkertijd.

Nu goed, deSingel heeft goed geholpen om het publiek (deels) op het verkeerde been te zetten. Dat komt omdat de synopsis van Orestea met zijn drie tragedies (Agamemnon, de Offerplengsters en De Eumeniden) doet vermoeden dat Castellucci voor een lineaire aanpak gekozen heeft (tragedie van A tot Z spelen). En nu wil het toch wel dat de regisseur voor de (koorts)droom kiest, de (geestes)toestand in combinatie met spel. Zo zien we twee keer een dubbele moord: eerst worden Kassandra en Agamemnon door Klytaimnestra en haar minnaar Aigisthos vermoord, daarna volgt de wraak van haar zoon Orestes die zijn vermoorde vader, de koning wreekt door zijn moeder en haar minnaar om te brengen. Castellucci verwijst tevens naar het theater. Zo zal de souffleur de Coryfee/het wit konijn dat zijn doodstrijd aan het voeren is en afgedwaald is in het verhaal van Alice in Wonderland, wartaal uitkraamt en vervolgens sterft, tevergeefs proberen om de acteur Giorgio Consoli terug bij de tekst te krijgen. Een acteur vraagt zich dan weer af waarom die stoel de godganse tijd aan het ronddraaien is in deel 1. In deel twee komt het theatrale dan weer naar voor wanneer we de moorden niet zien, maar ze gebeuren achter een wit doek. Openen doet de voorstelling overigens met een verwijzing naar het medium (pellicule)film bij de start van Agamemnon die “het vuur” toont, het bewijs dat de koning de oorlog in Troje gewonnen heeft.  Verder staat het dier centraal: een ezel in dat deel en twee paarden op scène bij Agamemnon, verwijst hij naar beeldende kunst (in de figuur van Orestes kan je beeldhouwkunst zien, maar tevens bengelen er ook enkele fragmenten die verwijzen naar de Guernica van Picasso) en tot slot integreert hij ook wetenschap en techniek in beide delen: in deel twee met de mechanische hand met mes die ook in het stof blijft doorhakken, de dode bok (Agamemnon) die kunstmatig/gedroomd tot leven gebracht wordt en in deel één de twee machines die de steniging voorstellen.

Bij Agamemnon is de coryfee een wit konijn en het koor 8 konijnen uit plaaster (die halfweg exploderen). Zij leren wat een tragedie is terwijl de coryfee mishandeld wordt door een beul. Het sadisme zit hier duidelijk in de voorstelling. De onwetende wat naïeve Agamemnon wordt gespeeld door de mongool Fabio Spadoni, die een hand geeft aan zijn beul, achteromkijkt, naar het publiek zwaait en zo richting deur (de uitgang/exit van het leven) begeleid wordt. Dat het publiek dit beeld niet begrijpt of niet in de juiste context ziet, is dan al duidelijk. Heel wat toeschouwers lachen om het wuiven van de acteur. In se is dit net een tragisch beeld. Daarmee toont het publiek dat het één ofwel – en dat vermoeden we sterk – er niets van begrepen heeft of twee dat het de tragedie weglacht (wat een logische psychologische reflex kan zijn).

Ook dat – taal: tussen het verstaanbare en het onverstaanbare – is een onderwerp dat Castellucci aansnijdt vandaar ook dat hij deels voor het onbegrijpbare of moeilijk begrijpbare kiest. Voor hem is de tragedie ontstaan toen het dier zijn culturele functie verloor en acteurs in hun plaats kwamen. Een dier speelt geen rol hier, maar is gewoon wat het is. De mens heeft dieren verdreven. En het is zo ver gekomen dat zelfs die verdrijving op het theater merkbaar is. Het derde deel van “Orestea”, namelijk de Eumeniden moest Castellucci schrappen in deSingel. Orestes wordt er opgejaagd door de Erinyen die op bloedwraak uit zijn. Maar hij wordt uiteindelijk door Athena vrijgesproken. In Castellucci’s enscenering zijn de Erinyen zes apen. De Vlaamse wetgeving laat het niet toe om “wilde dieren” op het toneel op te voeren. En dus moest Castellucci het doen met twee paarden in deel 1 en een ezel in deel twee.

De artistieke vrijheid van een kunstenaar zou anno 2016 maximaal moeten zijn. Het is dan ook zeer triest om vast te stellen dat de Vlaamse wetgeving het verbiedt om een 20 jaar oud werk dat uit drie delen bestaat volledig te tonen. Deze Orestea voelde als voorstelling dan ook aan als kijken naar een diptiek terwijl het echte werk een triptiek is. Apengeluiden, en geprojecteerde tekst voor dat derde deel maken niet goed dat de scenografie blijkbaar er niet door kon naar Vlaamse normen. Daar is een woord voor. Censuur noemen ze dat. Wanneer een wetgever zo’n fundamentele rechten als artistieke vrijheid beperkt, stelt zich de vraag of het niet gegrond en gerechtvaardigd is om bepaalde wetgeving in ons land naast zich neer te leggen en voluit te kiezen voor artistieke vrijheid. Op dat vlak is het dan weer jammer om vast te stellen dat een culturele instelling als deSingel zich gewoon neerlegt bij bepaalde beslissingen. Net vanuit de artistieke sector zou je dan verwachten dat dit steviger aangekaart wordt dan een paar lijntjes tekst in de programmabrochure of dat men zelfs zou kiezen om de zaken te doen escaleren zodat er een maatschappelijk debat rond gevoerd kan worden. Het toont vooral ook aan hoe volgzaam de culturele sector is tegenwoordig en hoe weinig kritisch, eigenwijs, ja zelfs weinig strijdvaardig of revolutionair men nog is. Waar is die vechtlust?

< Bert Hertogs >