Recensie Der Konig Kandaules

Der König Kandaules is een werk dat de Oostenrijker Alexander Zemlinsky in het begin van de twintigste eeuw – tussen 1935 en 1938 - niet afwerkte. Het is zijn weduwe die aan componist Peter Ruzicka vertelde dat er een onvoltooide opera van haar man nog in de schuif lag. De Brits-Duitse musicoloog Antony Beaumont werkte de partituur af. Zemlinsky zelf heeft maar een derde afgewerkt bij zijn overlijden in 1942. De opera ging op 6 oktober 1996 in première in Hamburg.  Opera Vlaanderen zorgde ervoor dat het werk voor de tweede keer in België op scène werd gezet. Andrij Zholdak tekent voor de regie. De Oekraïense regisseur kiest voor een cleane poppenhuisconstructie met zes kamers en een lift waar de opera zich in afspeelt. Het maakt het onmogelijk om als toeschouwer in het verhaal, laat staan de emotie van de solisten te komen. Het decor is dus letterlijk een vierde muur tussen toeschouwer en solisten. Daarnaast trekt de regie zo’n uitgesproken visuele lijn (met een knap lichtplan, dat wel) dat het de nochtans erg eclectische muziek (van post romantiek tot atonaal) volledig naar de achtergrond doet verdwijnen. Het is dan ook geen kleine verdienste van de uitstekende Zuid-Afrikaanse bas bariton Gidon Saks die als visser Gyges er wél in slaagt om emotie over te brengen, via subtiele mimiek en spel en zo die vierde wand weet te doorbreken.

Een erg cleane witte setting. Dat is het huis van Koning Kandaules geworden die opschept over de schoonheid van zijn vrouw Nyssia. Voor hem ligt geluk in alles wat tastbaar is, wat zichtbaar is. Nyssia zelf – die ook letterlijk in te grote schoenen rondloopt - is het daar niet mee eens. Van zodra iets heeft plaatsgevonden, is de magie weg. Het koppel is kinderloos, en zij vindt haar geluk dan ook in het (dag)dromen, in het surreële, de droom. Ze beeldt zich in dat ze twee kinderen heeft (die onder andere een ophangspelletje spelen), dan weer zijn  het twee jongetjes, vervolgens is er eentje een meisje (met jurk en hakjes), waarna de twee van rol veranderen. Kandaules’ jeugdvriend Gyges is visser en ziet alles anders. Hij vindt geluk in datgene wat niet te zien is. Uiteindelijk draait de opera over de definitie en het vinden van geluk enerzijds en over jaloezie in een onmogelijke driehoeksverhouding anderzijds. Cyges die zijn vrouw al doodde omdat zij overspel pleegde, brengt Kandaules om op vraag van Nyssia die vervolgens de visser doodt.

Het stuk trekt vooral de filosofische kaart. Daarnaast maakt Zholdak het de toeschouwer knap lastig door tegelijkertijd in verschillende kamers acties te laten plaatsvinden. Hij speelt met tijd en refereert naar wat nog komen moet in de ene kamer, terwijl in de andere iets surreëel plaatsvindt, en in een andere kamer we weer in de gewone verteltijd zitten. Dat maakt dat deze enscenering ab-so-luut geen hapklare brok is voor de modale theaterganger. Integendeel, wanneer we een zeer belangrijk figuur uit de theaterwereld na de pauze zijn plaats niet meer zien innemen in de opera van Antwerpen, is dit een duidelijk teken aan de wand.  Dat de regisseur naast de tekst van het libretto ook subtekst – zoals de gedachteballon bij stripverhalen – visueel toevoegt, verrijkt de psyche van de hoofdpersonages niet. Integendeel, ze staat de inleving voor een stuk in de weg.

Wie Kandaulus zegt, zegt ook kandaulisme, of er erotisch van genieten je partner te bespieden of die weten te overhalen om voor een trio, kwartet of meer te gaan tussen de lakens.  De Metropolitan weigerde in 1938 het stuk omwille van zijn naaktscène in het tweede bedrijf. Met dat in het achterhoofd is het vooral erg sneu dat Opera Vlaanderen geen naakt toont maar het houdt bij wat mannen die naar een flatscreen staan te gluren terwijl de belichting voor blacklight kiest, een van de zeldzame momenten dat er afgeweken wordt van wit licht overigens. Zemlinsky vluchtte in 1938 voor het opkomende nazisme naar New York. Zelfs dat is aanwezig in deze productie die met witte scanners over de hoofden van het publiek gaat, dan weer een solist in de volgspot zet, wat een verwijzing is naar zoeklichten die vaak gebruikt worden in niet al te democratische regimes.

De score zelf is bij momenten atonaal maar niet zuiver atonaal, ze verwijst ook naar post romantiek. Die mix zorgt ervoor dat het geheel draaglijk is voor mensen die niet zo warm lopen voor atonale muziek.  Het episch filmische van de partituur toont zich in de science fiction-aanpak van enkele kamers, waarbij een trommel van buiten dit melkwegstelsel lijkt. Nu, dat klopt enerzijds wel met de score die bijvoorbeeld op het einde van het eerste deel zo wijds gaat, dat die de allures krijgt van een Star Wars-soundtrack. Maar soms zitten er ook kleine speelse momenten in voor het orkest met belletjes en fluiten, die in hun pizzicatostijl dan weer refereren naar tekenfilm, en zo is al snel de link gelegd naar stripverhalen en hun gedachtenballons. Dus wat de regisseur visueel doet, klopt enigszins ook met datgene wat we te horen krijgen. Alleen is het zo veel, en vooral zo veel tegelijkertijd dat je als toeschouwer niet anders kan dan de draad te verliezen met het werk en afhaken een niet meer dan logische reactie is, zelfs voor een doorwinterd en hooggeplaatst figuur uit de sector die zoals eerder beschreven het tweede deel liet voor wat het was.

Die mix: hedendaagse herkenbaarheid met een kruisbeeld, een kerstboom, een kroonluchter die haaks staat op de rest van de cleane hypermoderne en futuristische omgeving is zo bevreemdend dat deze regie voor geen meter je als toeschouwer raakt. Het is wél een geweldig licht- en klankspel. En de setting? Toen de turbine open ging met al zijn fonkelende kitscherige lichtjes in, deed het ons niet zelden denken aan Lava, Wally in Space. Ook de manier waarop men met elkaar omgaat of speelt – afstandelijk en onthecht - doet er wat aan denken. Met dat verschil dat der König Kandaules langs geen kanten komisch is en een of meerdere pin ups wel kon gebruiken.

< Bert Hertogs >