Recensie De zaak Makropoulos

Meer dan drie eeuwen blijven leven. Wat voor impact heeft dat op een mens? Het is een van de thema’s die de twintigste eeuwse Tsjechische componist Leoš Janáček behandelt in de zaak Makropoulos. Een opera, tragedie naar het oorspronkelijke toneelstuk, een  komedie van Karel ÄŒapek uit 1922. Janáček stelt dat een overmatig lang leven zinloos is. Zo laat ie de hoofdrol op het einde van de opera in een prachtige solo zingen dat ze haar ziel tijdens haar leven verloren is geraakt. De regie kiest van bij de start voor het dubbele: tussen vintage en nostalgie (jaren ’60 appartement met houten muren, zwart marmeren open haard omlijsting, klok) tegenover erg modernistische jaren ’20 elementen (stoelen, en bijzettafels onder andere die verwijzen naar het werk van de Amerikaanse architect Marcel Breuer) en moderne elementen (wit gordijn, schuiframen, ijskast, kookeiland in dat appartement). Ook het eerste scènebeeld heeft dat dubbele: wanneer de rechters achter de tafel plaatsnemen met een zwarte helm op. Het voelt dan wat aan alsof het een verwijzing is naar het anonieme maar tevens zeer populaire dj duo Daft Punk maar dan in een klassieke setting. Het past perfect bij de operazangeres Emilia Marty (de Zwitserse sopraan Rachel Harnisch in een uitstekend roldebuut) omdat ze namelijk beide ook belichaamt: oud en nieuw, klassiek en modern.

Een honderdjarige rechtszaak die maar niet blijkt te verjaren – of het tevens kritiek is op het rechtssysteem laten we in het midden – komt stilaan tot zijn einde: ‘Gregor vs. Prus’. Een oude vete over de schenking van een landgoed is het. Toen baron Josef Ferdinand Prus in 1827 overleed, was er geen testament. Hij zou een mondeling een schenking gedaan hebben aan Ferdinand Gregor. Maar een neef van de baron betwist dat. Zo veel jaren later treffen Albert Gregor (gezongen door de Duitse tenor Michael Laurenz), de achterkleinzoon van Ferdinand en baron Jaroslav Prus (de Weense bariton Michael Kraus) zich in de rechtbank om tot een finale uitspraak te komen rond het geschil van hun voorouders. Tot plots Emilia Marty opduikt en wel erg veel lijkt te weten van de zaak en de reeds overleden Gregor en Prus. Albert Gregor voelt zich aangetrokken tot Marty en bezingt groots zijn liefde voor haar: “Het is pervers van u te houden. Maar ik hou zo van u, dat ik het vlees van mijn lichaam zou openrijten.”

Uiteindelijk zorgt zij ervoor dat het testament gevonden wordt hoewel zij voornamelijk geïnteresseerd is in een gesloten envelop. Een waar het recept van het levenselixir in staat dat zij, de Kretenzische Elina Makropoulos als dochter van de lijfarts Rudolf II honderden jaren geleden had ingenomen. Dat recept heeft ze nodig om haar leven op aarde nog wat langer te rekken.

Dat recept zorgde er namelijk voor dat Marty al 337 jaar op de aarde vertoeft onder verschillende namen met steeds dezelfde initialen E.M. : Elina Makropoulos, de Schotse operazangeres Ellian MacGregor, de Russische Ekaterina Mysjkina, als zigeunerin Eugenia Montez of als de Duitse Elsa Müller. Dé liefde van haar leven bleek de in 1827 gestorven baron te zijn wiens schenking/erfenis van zijn landgoed al een eeuw betwist wordt. Het testament wordt gevonden. Marty wordt verdacht van schriftvervalsing tot zij de ware toedracht uit de doeken doet: zij is al die vrouwen geweest door de jaren heen. Zij is tevens de moeder van Ferdinand Gregor die een buitenechtelijk kind is van Josef Ferdinand Prus. En dus koestert Albert Gregor in zekere zin incestueuze gevoelens voor haar.

Janáček is een eigenzinnig operacomponist die de gesproken Tjechische taal, welke intonatie men onder andere gebruikt, bestudeerde. Het bracht hem ook tot bizarre klankcombinaties en een mix van gesproken (ritmische) taal met gezongen passages. De regie van de Hongaar Kornél Mundruczó refereert naar Hitchcock en Lynch (verduisterd appartement, haardvuur aan, rook die uit een ijskast komt die geel kleurt wanneer ze zich opent, Marty die aan het infuus ligt,…) en bevat zowel thriller als sci-fi-elementen in zich. Marty voert hij op als een avant garde popartiest die in staat is zichzelf steeds opnieuw uit te vinden en die ook iets androgyns in zich heeft. Hij verwijst daarmee in zekere zin naar Bowie en Björk. Het seksuele spel toont zich wanneer ze een zwarte ijslolly likt en uiteindelijk met Prus de lakens deelt – die zich dat achteraf beklaagt ‘Koel als ijs alsof ik een dode vasthield’ – zodat ze in het bezit kan komen van het recept dat hij verduisterde voor haar.

Een van de sterkste slotbeelden zien we overigens wanneer de decorelementen uit hun realistische context overgaan en zich in een surrealistische verhouding tot elkaar gaan verhouden. Hoe de regie dat voor elkaar speelde, is ons een raadsel, net zoals nog een aantal andere ingrepen. Het is zo’n sterke eindscène dankzij de scenografie van de Letse Monika Pormale dat die zelfs een doorwinterd toeschouwer van podiumproducties met verstomming doet slaan.

< Bert Hertogs >