Recensie De dingen die voorbijgaan

Met ‘De dingen die voorbijgaan’, snijdt regisseur Ivo Van Hove het tweede luik aan van zijn trilogie rond het werk van Louis Couperus. Focuste ‘De stille kracht’ op de moeilijke relatie tussen autochtonen en allochtonen, wat een eeuw later nog steeds erg actueel is, dan is Couperus ‘Van oude mensen, de dingen die voorbijgaan’ uit 1906 vooral een ongemakkelijke psychologische zedenschets waarbij een familie een geheim met zich meesleept. Die psychologische last, het trauma wordt met de jaren zwaarder en wordt van de ene generatie op de ander doorgegeven. Het resultaat is een uiterst intrigerende voorstelling die je vanaf de eerste seconde bij het nekvel neemt en niet meer loslaat. En ook hier blijkt Couperus nog lang niet gedateerd. Want hoeveel gezinnen hebben er wel geen geheimen voor de buitenwereld waar het credo ‘dat potje gaan we gesloten houden’ geldt en misstappen in de doofpot gestoken worden? Doe dat in combinatie met een ijzersterke regie, acteurs die één voor één straffe vertolkingen neerzetten, een coherente scenografie van Jan Versweyveld en een muzikale begeleiding door Harry De Wit die focust op de traag wegtikkende tijd (met klokken en uurwerken) en vervolgens via altviool en violaphone de psychologische laag ondersteunt van het Ding, de psychologische last die meegeslepen wordt, de emotionele impasse waarin men vertoeft. Kortom: een voorstelling waar niets op aan te merken valt.

Versweyveld kiest voor een kille wachtruimte, links en rechts met transparante borden waar angstaanjagende spookbeelden op staan in wit en die verwijzen naar action painting. De angst waar mama Ottillie mee te kampen heeft, neergezet door een sterke Frieda Pittoors die een gekwelde oude vrouw neerzet wiens geheim aan haar vreet. Hans Kesting zal met de hand een soort doodskop op het bord tekenen, die tevens verwijst naar de expressie van het gezicht uit ‘De Schreeuw’ van Edvard Munch. Het is dan ook die erg ongemakkelijke sfeer van dat schilderij dat ook deze voorstelling uitademt.

Verder zien we een rij stoelen links en rechts, die wat schools aanvoelen die deze wachtruimte die verder kaal is, vullen. Een wachtruimte naar de dood is het vermits de personages niet geleefd hebben door het verleden. Het vagevuur ook omdat ze het slechte in zich meedragen maar daar tevens al voor geboet hebben tijdens het leven dat zich verder in stilzwijgen voltrok. Achteraan spiegelt een wand de acteurs maar evenzeer ook het publiek. Deze tekst, dit verhaal, houdt ook immers een spiegel voor elk van ons voor. Video integreert Versweyveld wanneer het kersverse koppel Lot en Elly dromen van hun huwelijksreis naar Italië, het zinnelijke genot. Maar uiteindelijk zorgt hun verstikkende Haagse achtergrond ervoor dat ze moeilijk vrij kunnen ademen. Verder is de voorstelling ook een aanklacht tegen hypocrisie (zaken van de buitenwereld weg houden) en levert het maatschappijkritiek op het kapitalisme. Lots moeder Ottilie (meesterlijk neergezet door Katelijne Damen, een actrice die ons kennelijk nooit ontgoochelt) hengelt immers naar de erfenis van Emile Takma (Gijs Scholten Van Aschat) wanneer die sterft. Haar moeder, grootmoeder Ottilie (Frieda Pittoors) zal de helft erven, de andere helft is voor Otillie al erkent hij haar testamentair niet als zijn dochter.

Het trauma is dat er twee mannen tegelijkertijd waren in het leven van grootmoeder Ottilie en Takma op haar vraag haar man vermoord heeft omdat het geen goed huwelijk was en er jaloezie in het spel was. Dokter Roelofsz (Fred Goessens) hield ook van haar en heeft zijn verklaringen rond de doodsoorzaak vervalst. Pittoors personage heeft daar weliswaar een prijs voor betaald: door haar lichaam te geven aan Roelofsz. Het seksuele aspect is overvloedig aanwezig in dit stuk. Zelfs meer dan een eeuw na de publicatie voelt het personage van oom Anton (Hugo Koolschijn), wellicht de eerste pedoseksueel in de Nederlandstalige literatuur, erg ongemakkelijk aan. Duister en illegaal is zijn seksleven. Het wordt helemaal ongemakkelijk wanneer hij zijn nichtje Ina (checken! Maria Kraakman) om een zoen vraagt, en er meer getoond wordt dan dat, nadat hij haar chanteerde om geld. Driften en lusten zijn dus alomtegenwoordig in dit werk en dat wordt nog het meest van al getoond door een expliciete naaktscène tussen Lot (Aus Greidaunus jr.) en Elly (Abke Haring) die het huwelijk vieren met aardbeien, het sap in elkaars mond met elkaar delen zodat het over hun kin sijpelt, champagne die over hun naakte lichamen wordt gegoten en slagroom, veel slagroom, op de borsten van Abke en haar schaamstreek, dan weer op haar onderrug waarbij Greidaunus jr. het afwerkt met enkele aardbeien en wellustig de zaak verorbert. Een heftige, speelse scène die jonge passie toont, of eerder de drift. Maar ook een die meteen het elkaar consumeren toont, de verspilzucht, de decadentie van het kapitalisme terwijl we ‘Wild is the wind’ van Nina Simone horen.

Oom Harold (Hans Kesting die een zeer sterk gekwelde ziel neerzet) is veruit het meest getraumatiseerd van alle personages. Als dertienjarige, zestig jaar geleden was hij getuige van de moord op zijn vader. Tot dan toe heeft ie gezwegen. Oom Daan (Bart Slegers), de afwezige die vooral met zijn carrière bezig is, komt het geheim pas recent te weten. Wat onder andere zeer straf is in deze acteursregie is dat de acteurs erg sterk en geloofwaardig switchen tussen hun volwassen (moeder zijn, …) en kinderrol (kind zijn van). Een verdienste is dat onder andere voor Damen die een zeer fysieke rol mag neerzetten. Zij omhelst, kust haar kinderen op de mond, wentelt zich rond hen of springt er op. Verliefd is ze vervolgens op Aldo (Luca Savazzi die zijn ‘natuurlijke’ six pack mag tonen) waarbij ze even een naar dans refererende choreografie neerzet wanneer ze hem met één hand bij zijn vest vastneemt, even rond haar as draait om vervolgens achterover te buigen als een echte passievolle danseres. Het is dan er jaloezie sluipt in het brein van Lot en nadien nog eens. Omdat hij weet dat zijn moeder opnieuw bedrogen zal worden en uiteindelijk financieel aan de grond zal geraken na haar verblijf in Londen.

De regie schuwt de grote middelen niet. Zagen we in ‘De stille kracht’ nog regen naar beneden vallen, dan sneeuwt het hier een soort zwarte sneeuw via snippers op het podium. De familie laat er zijn (voet)sporen in achter (verwijzing naar de uitdrukking ‘zijn sporen ergens achterlaten’). Erg sterk is ook de slotscène met witte rook over de podiumvloer waarbij Lot zich niet aan zijn lot zal overlaten, zo lijkt het wanneer ie ‘Morgen ga ik aan de slag’ als eindzin uitspreekt. Maar hij legt zich neer op het podium waarbij opnieuw datgene wat we te zien krijgen contrasteert met zijn tekst. Met een wrang gevoel dat er van zijn goede voornemens niet veel van in huis gaat komen, stuurt Ivo Van Hove ons dus naar huis. Het gevoel een man gezien te hebben die veel meer te bieden had dan het kleine werk van journalistiek bedrijven volgens zijn bruid Elly.  Een man die vroeg wil sterven voor hij verdort en zijn geheugen dof wordt. Een man die kunst als louter amusement ziet terwijl die bedreven wordt in ivoren torens met kleine deurtjes en enkel toegankelijk is voor ingewijden. Volgens hem is een journalist een ware kunstenaar. Waarop Elly hem antwoordt: ‘De helft van de mensen is al journalist. Waarom moet jij dat nou zijn?’. Zij ziet in hem een echt schrijver verloren gaan…

Beklijvend, intrigerend theater is ‘De dingen die voorbijgaan’ van Toneelgroep Amsterdam en het Toneelhuis dus. Een voorstelling die doet nadenken en een spiegel voorhoudt. De staande ovatie achteraf op de Belgische première – heus wel een rariteit in de Bourla – was niet meer dan verdiend.

< Bert Hertogs >