Recensie Der fliegende Hollander

De Duitse regisseuse Tatjana Gürbaca die met de productie ‘Parsifal’ de International Opera Award (2014) in het seizoen 2012-2013 won, is terug aangemeerd bij Opera Vlaanderen met Richard Wagners ‘Der fliegende Holländer’. Was de Schotse bas-bariton Iain Paterson op de première nog verkouden in zijn roldebuut als Hollander, dan had ie kennelijk zijn tegenspeelster Senta, de Letse sopraan Liene Kinča, aangestoken die de rol tijdens de tweede voorstelling wegens ziekte niet kon zingen. Vermits Opera Vlaanderen (wellicht om budgettaire/subsidieredenen) niet over een tweede cast beschikt voor deze productie, betekende dat behoorlijk wat last minute kunst- en vliegwerk voor intendant Aviel Cahn die op zaterdagavond de eer kreeg om rond te bellen op zoek naar een geschikte stem voor de zondagmatinee.  Kinča die ook een roldebuut neerzet, bleek nog wel in staat de rol te spelen en te lippen, wat Opera Vlaanderen overigens in het verleden in een andere productie ook al liet doen, terwijl de Zwitserse sopraan Marion Ammann, die eerder bij Opera Vlaanderen de rol van Keizerin speelde en zong in ‘Die Frau Ohne Schatten’, aan de zijkant van het podium de rol concertant zong. Die mengvorm concertant-scenisch mag dan wel een noodoplossing geweest zijn, net als de vorige keer werkt het wonderwel (ook in het voordeel van de invaller). De staande ovatie achteraf was dan ook in deze moeilijke omstandigheden niet meer dan verdiend en ging niet in het minst ook voor een groot deel naar Ammann die het er uitstekend van af bracht ook al was het volgens haar website 13 jaar geleden dat ze de rol nog gezongen had.

Gürbaca zoomt in haar enscenering in op het kille, het kale in onze maatschappij. Liefde is er niet, alles draait om geld. En als mannen met vrouwen een koppel vormen dan is dat omdat er een deal tussen die twee gesloten is. Senta kust als bruid verschillende mannen. Mannen die eerder op het dek slowden met een onzichtbare danspartner (beeld van eenzaamheid ook). De regisseuse toont Senta net als een stripster die in een prostitutie/stripclub geld toegestopt krijgt in haar lingerie. Hier worden de bankbiljetten op haar bruidsjurk vastgemaakt. Een papiertje met ‘Just married’ met een hartje erop wordt dan weer op de rug van de Hollander gekleefd. Alles is dus te koop in deze getoonde samenleving. Religieuze verwijzingen zijn te zien bij Daland die de gouden poort opent, en verder refereert deze regie ook naar Adam en Eva met de appel.

De vrouwen wachten in hun niet al te flatterende outfits (roze shorts, blauwe trainingsbroek,kauwgom in de mond…) op de mannen terwijl ze kuisen. Wanneer ze te horen krijgen dat ze op komst zijn, slaan ze aan het koken want hun mannen zullen wel honger hebben van het varen.  De regisseuse probeert daarmee gewoon een moderne invulling te geven aan het libretto uit 1843 dat oerpatriarchaal is. Hoe anders kan het uithuwelijken van kapitein Dalands dochter aan de Hollander in ruil voor zijn schatten geïnterpreteerd worden (in deze regie ‘kruisbeelden’ waar hij geen troost meer in kan vinden)? De Hollander zit namelijk vast tussen leven en dood op de Vliegende Hollander, een schip dat eeuwig blijft varen op de wereldzeeën. Slechts één keer om de zeven jaar mag hij op het land komen. Vindt hij daar een vrouw die hem eeuwige trouw belooft dan valt de vloek van de duivel die op hem rust van hem af en valt de wereld in duigen. Wagners romantische opera is dus een aanklacht tegen de kapitalistische samenleving van steeds meer, de dwang om te groeien, van constant blijven produceren.  De componist gelooft dat eerst een tabula rasa nodig is om tot een nieuwe samenleving te komen waar mensen echt vrij zijn. Op dat vlak kan men een parallel trekken tussen de zelfmoord van Senta, die voor de verlossing in het stuk zorgt, en Brünnhilde die op het einde van de Ringcyclus zich in het vuur stort.

Een kaal scenebeeld toont Gürbaca ons met een licht hellend goudkleurig podium, twee grote goudkleurige deuren die tot de nok reiken en een grote ledwall die als plafond boven het toneel hangt. Mannen en het mannenkoor staan voor het eerste bedrijf, vrouwen en vrouwenkoor voor het tweede en vervolgens mengen ze zich. Het kapitalistische zit ‘m in deze regie in het goud, het geld dat Daland (de Russische bas Dmitry Ulyanov) verbrandt, en zwarte smurrie (olie) waar de zangers en koorleden zich mee besmeuren, of die over het podium sijpelt. Nu niet voor het een of ander, maar het sijpelen van bloed of smurrie hebben we al vaker in regies bij Opera Vlaanderen gezien. Voornamelijk liep die weliswaar verticaal van de muren, maar toch, het is een beeld dat iets te kwistig gebruikt wordt en dus wat uitgewerkt geraakt. De vrouwen staan in shorts, trainingsbroek op hun mannen te wachten terwijl ze de zaak aan het opkuisen zijn. Enkele koorleden hebben dan nog steeds hakken aan. Ook iets wat we weinig realistisch vinden.

Maar laat dat vooral detailkritiek wezen want het orkest onder leiding van Cornelius Meister en mannen-en vrouwenkoor zetten samen met de solisten een sublieme versie neer. Al moet gezegd dat Wagner wat aan de late kant helemaal op dreef komt en de voorstelling ons eerder laat, pas vanaf de derde scène in het tweede bedrijf (de scène tussen Erik en Senta waarbij hij zijn sterke gevoelens toont) volledig onze aandacht weet te trekken en ons dan niet meer loslaat. We horen hem dan ‘Vlucht je dan voor de wonde die je me toebracht, de liefdespijn?’ zingen. Hij is dan ook de tweede man in het leven van Senta. Voor Erik (gezongen door de Tsjechische tenor Ladislav Elgr) had Senta even goed kunnen kiezen om samen met hem naast de maatschappij een relatie uit te bouwen. Hij is haar tweede optie om tot verlossing te komen maar stelt zich passiever op dan de Hollander waar ze uiteindelijk definitief voor kiest. Hier wordt dat in beeld gebracht door het witte ledscherm dat verticaal komt en fel wit licht uitstraalt terwijl Erik geleidelijk van het podium gaat.        

De partituur kent meerdere motieven zoals de wind die via metalen platen, percussie geëvoceerd wordt, terwijl de golven van de zee onder andere door de strijkers worden uitgevoerd.  Elementen die al uitgezet worden tijdens een lange ouverture waarbij het toneeldoek dicht blijft.

< Bert Hertogs >