Recensie Don Carlos

Vijf uur duurt de grand opéra Don Carlos van Verdi. De Vlaamse Opera kiest om de oorspronkelijke Franse versie die in 1867 zijn première kende op te voeren en die vijf bedrijven telt. Later kwam er nog een Italiaanse versie en werd er onder andere gesnoeid in het aantal bedrijven. Don Carlos is een mooi staaltje opera waar sterke composities en een stevig verhaal hand in hand gaan. In Antwerpen krijgt het alvast een sterke en bij momenten frisse opvoering.

In tegenstelling tot de kortere versie van de opera, opent deze versie met de Infant Don Carlos die overduidelijk in zijn nopjes is. Hij is verliefd op Elisabeth, prinses van Frankrijk. Het volk mort echter door de oorlog met Spanje en de barre koude van het winterweer dat aanhoudt. Op kinderlijke wijze ontmoeten de twee elkaar aan een vuurkorf. Eigenlijk zal Don Carlos de ganse opera zijn kinderlijke trekken bewaren. Niet zo bij Elisabeth. Zij wordt op 14-jarige leeftijd uitgehuwelijkt en moet met Filips II, de koning van Spanje en vader van Don Carlos trouwen, dik tegen haar zin. Maar alleen op die manier kan een einde komen aan de oorlog tussen de twee landen.

Sterk is dan ook de scène waarbij de Romeinse sopraan Susanna Branchini als Elisabeth, al tegenstribbelend een nieuw gewaad moet aantrekken. Van het kleurrijke oranjerode naar een zwartwit.  Ook de kleurstemming in de compositie van Verdi verandert sterk met fagot en strijkers die het duet begeleiden waarin ze zingen dat het fatale uur aangebroken is.

Ondertussen verandert de scène naar een met witte muren met tal van veel te lage deuren. Iedereen gaat gebukt onder het regime van Filips II. Maar eigenlijk voert hij alleen maar uit wat de Grootinquisiteur hem beveelt. Zo krijgt de opera verschillende thema’s. Enerzijds gaat het over politieke machtsverhoudingen tussen Kerk en Staat, over liefde en ontrouw en zit er nog een specifiek Vlaams thema in. Rodrigo, de markies van Posa, beschrijft de wantoestanden van het Spaanse schrikbewind in Vlaanderen. De markies krijgt de opdracht om Elisabeth en Don Carlos te schaduwen, want hij vermoedt overspel. De koning is echter zelf niet vrij van zonde: hij houdt er immers een affaire met prinses Eboli op na.

Rodrigo, die het prototype is van de opportunist die uit is op politieke macht, pleit dus met Don Carlos om het verdrukte Vlaanderen te helpen. “Wij zijn verenigd in leven en dood” klinkt een eerste overtuigend duet tussen de Uruguyaanse bariton Dario Solari als Rodrigo en de Franse tenor Jean-Pierre Furlan als Don Carlos. Tijdens het duet doen ze ook een “fistbump”, verwijzend naar Obama’s recente begroetingen.

In deze regie van Peter Konwitschny komt er geen ballet aan te pas. Hij vervangt het door pantomime in “Eboli’s droom” waarin ze een kleinburgerlijk leventje leidt samen met Don Carlos waar ze verliefd op is. Elisabeth en Filips komen op bezoek en uiteraard gaat er het een en ander grondig mis. De kalkoen brandt onder andere aan. Pizza boy van dienst is Rodrigo die voor Posa Pizza werkt en zorgt dat er toch nog iets op tafel komt. De hoofdrolspelers mogen dus een stukje nonverbaal acteren, met alle cliché’s breed uitgesmeerd en uitvergroot van het burgerleventje.

Veel sterker is de keuze om Kathy Pauwels en een digitale zender in te zetten die tijdens de pauze live verslag uitbrengen van de komst van de grote Inquisiteur en de Koning van Spanje. Ook wordt een “pyrotechnische attractie” aangekondigd, later blijkt dat een openbare ketterverbranding te worden, die weliswaar uit de lucht komt gevallen, maar waar verder weinig pyro laat staan techniek aan te pas komt. Of hoe televisie soms een kat in een zak durft te verkopen.

Vreemd trouwens dat de Vlaamse Opera hiervoor geen beroep gedaan of kunnen doen heeft op zijn mediasponsors ATV, Radio 1 en Knack. Uiteraard moet u dit geheel als een stevige martketingstunt bekijken van enerzijds het digitale TV-net als de Vlaamse Opera. Zo wordt onder andere stilgestaan bij de renovatie van het gebouw in Antwerpen, wordt de Koninklijke loge getoond en de plafondschilderingen in de foyer. Uiteraard is dit niets nieuws voor de podiumkunsten, dergelijke zaken zagen we al bij voorstellingen in een regie van Ivo Van Hove (denken we maar aan het schitterende Romeinse Tragedies bijvoorbeeld), maar voor opera is het vernieuwend en fris. Het creëert ook een verwachting, een mini hype op het moment zelf. Als toeschouwer wil je plots op de eerste rij staan wanneer het gezelschap van buiten, de opera betreedt. De operabezoeker die verknocht is aan “zijn stoel waar hij als trouwe abonnee al jaren op zit” in de zaal, heeft het moeilijk wanneer er op de eerste drie rijen voorlopig niet mag plaatsgenomen worden. In de zaal zelf wordt immers voor een deel het vierde tafereel van het derde bedrijf gespeeld. Ook in het publiek staan de koperblazers opgesteld. Vele, eerder conservatief ingestelde operabezoekers zijn uit hun element geslagen, wanneer de actie, de chaos zich rondom hen afspeelt.

Don Carlos bijt in het zand wanneer hij voorstelt om landvoogd van Brabant en Vlaanderen te worden. De Infant haalt een mes boven. Niemand van de security die aanwezig is, durft de man te ontwapenen. Rodrigo weet op hem in te praten. Don Carlos wordt opgesloten. Hoewel dat tafereel niet zo lang duurt, maar de actie zwaar oploopt op de bühne wordt alweer even pauze genomen, ook om mensen de tijd te geven terug plaats te laten nemen op “hun stoel”. Maar de pauze mocht wat ons betreft wat korter. Nu liep de voorstelling uit tot half twaalf, wat toch een behoorlijk lange zit is met twee pauzes kort na elkaar.

In het derde bedrijf kondigen hoorn en een prachtige solo op cello de ontrouw van Filips met Eboli aan die jammert dat hij niet de macht heeft om harten te doorgronden. De Italiaanse bas die Filips II speelt,  heeft door dat zijn vrouw Elisabeth niet van hem houdt. Wanneer hij “Elle ne m’aime pas” zingt, weet hij even te overtuigen. Al valt het vanop onze stoel op de eerste rij iets te hard op wanneer hij oogcontact neemt met de dirigent om zijn aanwijzingen te zien. Ook Susanna Branchini kent als Elisabeth haar mindere momenten, wanneer ze wanhopig moet zijn, en veel woorden na elkaar moet zingen. Dan valt het op dat deze Romeinse niet in haar moedertaal zingt. Maar Branchini heeft wel een krachtige stem die ver genoeg reikt en die donker kan kleuren. Accentloos Frans horen we dan ook alleen maar bij Fransman Jean-Pierre Furlan als Don Carlos die echter een wat kelige, soms nasale indruk laat.

Eboli bekent aan Elisabeth dat ze haar kistje met herinneringen aan Don Carlos aan Filips heeft getoond. “Ach moge de hemel haar diepe spijt vergeven” zingt de koningin, die in dit heilige tafereel uiteraard begeleid wordt door de harp. Maar wanneer Eboli ook bekent dat ze met de Koning een affaire had, is de maat vol. Tussen verbanning of het klooster, mag Eboli kiezen. Een ijzersterke solo zet de Russische mezzosopraan Marianna Tarasova als Eboli neer waarin ze zegt dat ze dan maar voor het klooster kiest. Tarasova zagen we al eerder als Dalila in Samson en Dalila. Daar wist ze ons niet zo te overtuigen, maar hier doet ze dat meer dan goed. Met haar mimiek en blik zet ze de perfecte intrigante neer. Ook voor de pauze wist Tarasova te overtuigen, en is daardoor samen met Dario Solari als Rodrigo een van de artiesten die haar niveau in de opera op peil weet te houden. Sterk is de doodstrijd die de Uruguyaan solo zingt en waarbij hij afscheid neemt van Don Carlos, nadat hij door een anoniem schutter in opdracht van de Inquisitie neergeschoten werd.

Filips II levert Don Carlos uit aan de Inquisitie en moet afscheid nemen van Elisabeth. Maar een monnik ( de doodgewaande Keizer Karel V) onttrekt hen aan het aardse gerecht.

Don Carlos weet 5 uur moeiteloos te boeien. Dat is vooral de verdienste van Verdi zelf, die een imposant en sterk variërende partituur schreef, met veel dynamiek ook. Qua enscenering valt voor de pauze het minimalistische nogal sterk op, vaak staan zangers in een wit en leeg decor met een minimum aan rekwisieten. Het live TV-evenement tijdens de pauze zorgt dan ook voor een stevig schokmoment in stijl. Dat weinige zangers het Frans als moedertaal kennen, zien we als een stevig nadeel van deze Franstalige opera.

Het grootste applaus en ook dat van ons ging naar Dario Solari als Rodrigo en Marianna Tarasova als Eboli. Beiden zetten een personage neer dat twee gezichten kent en aan geniepige (macht)spelletjes meedoet. We houden daar blijkbaar van…

< Bert Hertogs >

1. Verdi componeert zijn „Grand opéra en cinq actes‟ voor de Opera van Parijs. Don Carlos gaat er op 11 maart 1867 in première. Het logge productieproces, eigen aan de werkwijze in wat Verdi „la grande boutique‟ noemt, zorgt er samen met de extreme eisen die de nieuwe partituur aan de uitvoerders stelt, voor dat de repetitieperiode maar liefst 7 maanden zou duren.

2. Grand opéra is een bij uitstek Frans operagenre dat rond 1830 tot volle bloei komt. Scribe en Meyerbeer zijn de belangrijkste vertegenwoordigers. Een „grand opéra‟ bestaat traditioneel uit grootse koornummers, indrukwekkende ensembles en een centrale balletscène, dat alles over vijf bedrijven uitgesmeerd.

3. Friedrich Schiller (1759 – 1805)
Don Karlos is zijn eerste historische drama (1787). Geschreven in blanke verzen. Don Carlos is voor Schiller het voorbeeld van een revolutionaire vrijheidsdenker die alles in het werk stelt om het bezette Vlaanderen uit de greep van zijn despotische vader, Filips II, te bevrijden.

4. De personages in Schillers Don Karlos zijn gebaseerd op 16e-eeuwse, historische personages. Enkel de markies van Posa is een fictieve figuur. Posa‟s beroemde rede tot de koning was Schillers verwoording van zijn geloof in democratie en persoonlijke vrijheid.

5.Filips II (Valladolid 1527 – Madrid 1598)
Zoon van keizer Karel (Karel V). Hij erft van zijn vader een wereldrijk „waar de zon nooit onder gaat‟. Hij zal zijn hele leven strijden om deze wereldhegemonie te behouden en hij gaat de geschiedenis in als de grote bezieler van de Contrareformatie en van de inquisitie. Hij krijgt Frankrijk op de knieën dat in het Verdrag van Câteau-Cambrésis de suprematie van de Habsburgers in Europa bevestigt. De Franse koning Hendrik II engageert zich hier om zijn 14-jarige dochter Elisabeth van Valois aan Filips II uit te huwelijken.

6. In de Nederlanden, krijgt Filips II af te rekenen met een groeiende revolte. Deze zal escaleren in de Nederlandse Opstand. De opstandelingen claimen verregaand zelfbestuur en godsdienstvrijheid en ze weigeren langer nieuwe (oorlogs)belastingen te betalen.

7. Don Carlos (Valladolid 1545 – Madrid 1568)
Zoon van Filips II en Maria Emanuela van Portugal. Zijn moeder sterft kort na zijn geboorte. De jonge Infant is ziekelijk en gehandicapt, als adolescent is hij reeds mentaal labiel. Later wordt hij ernstig ziek, zijn gedrag wordt prikkelbaar en agressief. In 1568 probeert hij Spanje en de autoriteit van zijn vader te ontvluchten. Filips II kan hem tijdig inrekenen en onder toezicht plaatsen. Kort daarna sterft hij in volledige afzondering.

8. Elisabeth van Valois ( Fontainebleau 1545 – Aranjuez 1568)
Oudste dochter van Henry II en Catharina de Medici. Wordt in 1559 uitgehuwelijkt aan Filips II alhoewel ze oorspronkelijk verloofd was met zijn zoon Don Carlos. Ze vertrekt pas in 1565 onder de hoede van de hertog van Alva naar Spanje. Zij schenkt Filips II twee dochters maar niet de verlangde zoon. Zij sterft in Spanje na een aantal miskramen.

9. De jonge Verdi was een vurige verdediger van de Risorgimento gedachte. Hij inspireerde generaties Italianen met zijn „patria & liberta‟ opera‟s. Noodgedwongen moest hij zijn republikeinse droom inruilen voor het realisme van een monarchie. In 1861 is het Italiaanse koninkrijk een feit, zonder evenwel de Pauselijke Staten. De fameuze Syllabus (1864) waarin de paus begrippen als vrije meningsuiting, vrij geweten, religieuze verdraagzaamheid en persvrijheid „dwalingen van zijn tijd‟ noemde werd door iedere progressieve Italiaan als reactionair ervaren. Tegen de achtergrond van deze „Romeinse kwestie‟ schreef Verdi zijn Don Carlos.