Recensie Jeanne d Arc au bucher ★★★1/2

Het is van december 2012, van La Traviata in een spraakmakende regie van Andrea Breth geleden, die andere voorstelling onder huidig intendant Peter de Caluwe, dat we mensen wanhopig voor de Munt post zagen vatten met een briefje ‘I need tickets’. Net als La Traviata is Jeanne d’Arc au bûcher in een regie van Romeo Castellucci dan ook helaas hopeloos uitverkocht. Dat komt niet in het minst omdat er – net als bij La Traviata – controverse is ontstaan rond de regiekeuzes. Er lijkt dus een oorzakelijk verband of op zijn minst een correlatie te zijn tussen mensen die voor een ticket smeken aan de deur van een operahuis en controversiële regies. Maar is Jeanne d’Arc au bûcher wel zo veel ruchtbaarheid en de hype waard? Ja, maar dan toch eerder voor de straffe partituur (het dramatisch oratorium) van Arthur Honegger op een tekst van Paul Claudel dan voor Castellucci’s regie.

Castelluci’s werk ging in 2017 al in première in Lyon. Toen protesteerde volgens de dame die de Nederlandstalige inleiding verzorgde een extreem rechtse groepering tegen de productie omdat ze Jeanne d’Arc au bûcher belachelijk zou maken. In Brussel is La Fédération Pro Europa Christiana opgestaan met een petitie tegen het werk dat goed is voor meer dan 10.000 handtekeningen. Ze willen dat het niet meer speelt. De Munt zag zich dan ook genoodzaakt om een veiligheidsfirma (net als in de niet zo zalige tijden van verhoogde dreiging na de aanslagen in Brussel) in te schakelen om zichtbaar (buiten) en minder zichtbaar (binnen) een oogje in het zeil te houden. Op dat vlak gaan de maatregelen veel verder dan bij La Traviata destijds overigens.

Hebben de groeperingen die protesteren tegen deze voorstelling gelijk? Ja. Castellucci wil Jeanne d’Arc ontdoen van elke mythe. Dat doet ie inderdaad door in zekere zin haar mythe maar vooral zij die haar als heks, ketter of afvallige bestempelden belachelijk te maken. Zo zet Castellucci zijn Jeanne d’Arc op een bezemsteel en laat zijn actrice Audrey Bonnet haar rechterhand groen schilderen net als haar rechter onderbeen en voet. Die groene kleur is een verwijzing naar the Wicked Witch of the West, Elphaba uit de hitmusical Wicked. La Fédération Pro Europa Christiana heeft ook een probleem met het feit dat Bonnet naakt gaat. Jeanne d’Arc mag namelijk niet verward worden met Marianne, die andere vrouw die symbool staat voor de vrijheid, de rede en de republiek. Een nationaal symbool dat onder andere te zien is in het werk ‘De vrijheid leidt het volk’ van Eugène Delacroix uit 1830.

Castellucci heeft dus ook de Christelijke mythevorming uit de figuur van Jeanne d’Arc gehaald in deze voorstelling. Dat ze aanvankelijk als conciërge en dus als een man te zien is, in deze productie die scène na scène terug in de tijd gaat waardoor ze haar vrouwelijkheid terug wint en uiteindelijk naakt te zien is (en dus breekbaarder wordt), vinden we dan weer een logische regiekeuze. Immers op veel afbeeldingen staat Jeanne d’Arc au bûcher d’Arc afgebeeld met harnas en kort kopje haar, wat logisch en praktischer is tijdens het voeren van een oorlog.

Wat op zijn minst contradictorisch aanvoelt, is het feit dat Castellucci de figuur Jeanne d’Arc demythologiseert, maar aan de andere kant aan mythevorming doet rond zijn eigen actrice Audrey Bonnet die behoorlijk hees klinkt. Soms lijkt haar stem zelfs te gaan breken of het te begeven tijdens het roepen of meer volume laten horen. Bonnet heeft overigens enkel op het einde een paar lijntjes  te zingen waarin ze vooral laat horen niet geschoold te zijn. Vocaal presteert ze dan ook ondermaats. Achter haar zien we op een bepaald moment een A. en een B. ernaast. Wie goed leest ziet de naam van de actrice in gewoon schrift en de achternaam in spiegelschrift. Mythevorming dus rond de eigen actrice die ondertussen als conciërge de lessenaars, het krijtbord, de stoelen, trofeeën, landkaarten, het bureau van de lerares, in de gang heeft geplaatst als barricade zodat ze kan graven in haar verleden, letterlijk door de plankenvloer open te breken en grond eruit te halen. Om komaf te maken met de mythe moet ook komaf gemaakt worden met de klas, de school, waar de mythe jaar na jaar in stand wordt gehouden en steeds weer opnieuw verteld en aangeleerd. Verwijzen naar de Franse vlag doet de regie via drie handdoeken (een licht blauwe, licht oranje en licht roze) en een laken uit drie panden (lichtblauw, lichtgeel en lichtroze) dat ze tevens live brandmerkt met een X wat een verwijzing is naar de brandstapel maar vooral ook leest als kritiek op de corrupte kerkelijke rechtbank waar ze in 1431 veroordeeld werd.

Het narratief van Jeanne d’Arc au bûcher, dat zeker in het begin eerder aanvoelt als muziektheater (de niet gesproken openingsscène duurt bijna een kwartier!) en na verloop van tijd dan weer een concertante indruk bezorgt (geen enkel zanger staat daarbij trouwens op het podium), is redelijk dun net als de eindmoraal dia wat cliché aanvoelt: ‘Niemand heeft een grotere liefde dan zijn leven te geven voor diegenen van wie hij houdt.’

Hoogtepunt van deze productie is dan ook wat ons betreft dan ook voornamelijk de muzikale lezing door Kazushi Ono die tussen 2002 en 2008 nog muziekdirecteur was bij de Munt. Het koor van de Munt en sommige orkestleden van het symfonieorkest horen we vanop het bovenste balkon waarbij de vrouwen links staan en de mannen rechts. Het levert een sublieme surround-ervaring op terwijl lichtjes links en recht ook sci-fi-achtige electro te horen is. Vooral de koorpartijen zijn geniaal en de score wordt steeds indrukwekkender naarmate de voorstelling vordert.

Dat de Fransen en dan welbepaald een rechtse groepering moeite had met deze Jeanne d’Arc au bûcher heeft wellicht niet alleen met de scenografie te maken, maar ook met de muzikale keuzes. Muzikaal wordt namelijk in de scène van de partijdige kerkelijke rechtbank verwezen naar dieren (met als voorzitter een zwijn, als bijzitters schapen en als griffier een ezel), diegenen die oordelen over Jeanne d’Arc terwijl de klankkleur iets opvallend heroïsch meekrijgt – wat in schril contrast staat met de rest van de partituur -  en zo aanvoelt als het ironisch verheerlijken van die uitspraak. Arthur Honegger en Paul Claudel doen dus het tegenovergestelde van verwacht en houdt de Fransen zo een spiegel voor dat ze zélf verantwoordelijk zijn voor wat ze me hun heldin hebben aangevangen. Dat sommige Fransen not amused zijn met zo’n maatschappijkritische lezing die de hypocrisie van de Fransman blootlegt rond een van hun grootste vrijheidssymbolen is dan ook begrijpelijk. Maar het toont ook dat niet iedereen helemaal in het reine is gekomen met een historische fout, ook al is de vrouw ondertussen heiligverklaard.

Conclusie: het protest tegen deze Jeanne d’Arc au bûcher is begrijpelijk en deels gegrond. De vraag om de productie te annuleren echter een brug te ver. Op dat vlak zijn we het eens met intendant Peter de Caluwe. In een democratie als de onze is vrije meningsuiting en dus ook artistieke vrijheid heilig. Punt. Vraag is echter of deze titel ook moeiteloos zou uitverkopen – zo overtuigd zijn wij immers niet van deze regie - en er ook operaliefhebbers met ‘I need tickets’ voor de deur zouden gestaan hebben, mocht er geen heisa ontstaan zijn rond deze productie. Op dat vlak hadden de groeperingen die tegen deze voorstelling zijn misschien beter in stilte protest gevoerd. Nu lokte die controverse, en de anti-campagne wellicht nog meer interesse bij operaliefhebbers en bekwamen zij die tegen deze voorstelling zijn net het tegenovergestelde van wat ze wilden: meer (media)aandacht en dus ook meer interesse van het brede publiek …

< Bert Hertogs >