Recensie Idomeneo, re di Creta

Met “Idomeneo, re di Creta”, volgens Mozarts gelijknamige opera, maakt regisseur Ivo van Hove zijn regiedebuut in de Munt. De componist schreef het werk toen hij 25 was, in 1781. Daarmee bewees Mozart dat hij klaar was om een eerste muziekdrama aan te snijden, een Grieks drama. Van Hove verplaatst het naar de 21^ste eeuw. De actie gaat niet door in Kreta, maar in Amerika. Voor een moderne invulling wordt wel vaker gekozen bij opera. En ook hier heeft het zijn sterktes, al rammelt het helaas ook bij momenten met het libretto.

Idomeneo gaat over de koning van Kreta die met Neptunus tot een compromis komt. Om aan zijn schipbreuk te ontkomen na de Trojaanse Oorlog, gooit hij het met deze God op een akkoordje. Het eerste levende wezen dat hij aan land tegenkomt, zal hij offeren. Dat blijkt zijn zoon Idamante te worden. Nog maar net werd die afgewezen door Ilia, de Trojaanse prinses, die dus tot het kamp van de vijand behoort. Na de oorlog met Troje reageert zijn vader afstandelijk en lijkt hij niets te willen weten van zijn zoon. Idamante heeft er het raden naar waarom zijn vader zich zo gedraagt.

Ook Elettra, de dochter van Agamemnon, de koning van Argos, is verliefd op Idamante. Maar zij bijt in het zand, wanneer Ilia haar liefde voor Idamante niet meer kan verzwijgen omdat hij op het punt staat zijn leven in te zetten voor Kreta. Idomeneo van zijn kant is verantwoording verschuldigd waarom Neptunus een vernietigende aanval deed op Kreta waardoor de bevolking in paniek geraakte. Ook ten opzichte van zijn zoon moet hij bekennen welke rotte deal hij heeft gesloten met Neptunus. De hogepriester wenst dat het offer wordt uitgevoerd. Ilia wil de plaats innemen van haar geliefde Idamante voor de vrede en de liefde.  Tot de Goden er tussenkomen en Idamante en Ilia als nieuwe koning en koningin aanduiden. De liefde heeft het overwonnen van de haat.

Van Hove laat zijn videokunstenaar Tal Yarden tijdens de ouverture al meteen een filmpje projecteren met Idomeneo (Gregory Kunde) en zijn jonge zoon die in zijn kantoor speelt. Een overduidelijke verwijzing naar de Amerikaanse president Kennedy die in ’63 werd gefotografeerd met zijn zoon die onder zijn bureau zat te spelen. Vorig jaar stuurde het Witte Huis trouwens een foto de wereld in die er naar refereerde. Op een foto zagen we Sasha Obama, die toen 8 was, verstoppertje spelen achter de sofa terwijl haar vader aan het werk was in het Oval Office. Duidelijke hints hanteert Van Hove dus. Soms zijn ze ook subtiel, wanneer Idomeneo een verhaaltje voor het slapengaan, voorleest bijvoorbeeld. Niet toevallig zien we dan de cover van “De kleine prins” in beeld. Sterk gevonden, maar conservatievere Mozartliefhebbers zullen wellicht het dominante van de beelden, die voor een stuk de muziek in onderdrukking brengen, hekelen.

We bevinden ons in een wat afstandelijke ruimte die gehuurd kan worden voor persconferenties. Jan Versweyvelds lichtontwerp is grandioos en refereert naar de seventies, met enerzijds tl-lampen die achter een metalen frame aan het plafond hangen, afgewisseld met ronde kokers waarin een gloeilamp zit. Verder is de ruimte kaal, met hier en daar wat stoelen, maar wel een wandschildering met een mythologisch tafereel.

Ilia, vertolkt door Sophie Karthäuser, schetst de problematiek tussen Troje en Griekenland en staat ook stil bij haar eigen muizenissen tijdens een eerste opvallend sterke aria waarin ze worstelt met haar verboden liefde en de daaruit voortvloeiende ontrouw tot haar eigen volk.

Idamante, gezongen door de zeer beweeglijke mezzosoprane Malena Ernham, kan in haar aria de afwijzing van Ilia niet verkroppen. “Je veroordeelt me omdat ik je aanbid.” zingt ze. Groene nachtbeelden doen ons herinneren aan de oorlog in Irak, de “precisiebombardementen”. Later zien we beelden van lijkkisten met gesneuvelde Amerikaanse soldaten in die in slow motion uit helikopters worden gehaald en in speciale voertuigen worden ingeschoven. Ernham gaat als Idamante in foetushouding op het podium liggen, verbijsterd nadat Idomeneo, vertolkt door de Amerikaanse tenor Gregory Kunde, teruggekomen van die oorlog, zijn zoon niet meer wil herkennen. Tot twee maal toe wordt Idamante dus afgewezen in het eerste bedrijf.

 In het tweede bedrijf zien we de stoelen in de zaal geordend, een spreekgestoelte en camera’s staan klaar voor wat een druk bijgewoonde persconferentie moet worden. Net dan slaat Neptunus, hier als een terroristische organisatie voorgesteld, toe. Het is tijdens dit tweede bedrijf dat de enscenering het meest rammelt met het oorspronkelijke libretto. Het einde van dit deel speelt zich immers oorspronkelijk in de haven van Sidon af. Dat er moet “ingescheept” worden en we Idamante opeens als matroos zien, komt op zijn zachtst gezegd in deze enscenering nogal haaks over met het decor van een persconferentiezaal.

Maar het kader van een persconferentie, met wit projectiedoek en beamer heeft ook zijn sterktes. Wanneer Ilia aan het spreekgestoelte, in een aria haar liefde verklaart voor Idomeneo’s land bijvoorbeeld. Dan flirt ze met de camera om af te ronden met een zoen. Het geprojecteerde beeld bevriest met dat van de tuitende lippen van Sophie Karthäuser. Gregory Kunde is de enige die na een aria applaus in ontvangst mag nemen. Zijn duidelijke en verzorgde dictie, in combinatie met een sterk en tegelijk warm timbre, maken indruk tijdens zijn belangrijkste aria, het kantelmoment van zijn personage waarin hij inziet dat de terreurdreiging reëel is. Strijkers en dwarsfluiten horen we als begeleiding terwijl Kunde de stoelen rond zich wegsmijt. De tenor heeft wat weg van Bill Clinton, maar dan met perfect dezelfde kledij van Obama die hij op de nacht van zijn verkiezingsoverwinning aanhad: een rood met wit gestreepte das, blauw kostuum en wit hemd. Kostuumontwerpster Lies Van Assche heeft zich stevig gedocumenteerd.

Kunde geeft op een ijzersterke manier gestalte aan de rol van machtspoliticus.  Een brede, wat geforceerde glimlach op zijn gelaat, gaat in een trage beweging op het geprojecteerde beeld stilaan over naar een bedrukte blik. De terreur slaat toe op de persconferentie waar elk stoeltje bezet is. De makers inspireerden zich hier op de aanslagen van Mumbai. Burgerslachtoffers worden in beeld gebracht.

Zagen we in het eerste bedrijf de klemtoon op de militaire macht liggen en in het tweede bij de politiek, dan grijpt de religieuze macht zijn kans om in het ontstane machtsvacuüm te stappen. Nieuwsbeelden van (Grieks) burgerprotest, rellen waarbij de politie bekogeld wordt, zien we overgaan in rouwstoeten waar kaarsen en bloemen centraal staan. Ook deze beelden dringen zich sterk op waardoor je als toeschouwer de muziek bijna vergeet. Net ervoor hoorden we opnieuw een mooie aria van Ilia, dat later in het tweede tafereel leidde tot een speels en fris duet tussen Idamante en Ilia, in een mooi groen kleedje gestoken. Het decor is helemaal opengetrokken. We zien wolken en gras geprojecteerd. Lente. Maar het geluk is slechts van korte duur wanneer de Hogepriester Idomeneo beveelt om zijn plicht na te komen. Idamante doet een gordel met explosieven om. Als kamikaze zal hij sterven terwijl hij in een recitatief tot zijn vader zingt “als zij mijn bruid niet kan zijn, laat haar dan jouw dochter zijn”. Tijdens het recitatief dat dan volgt tussen Idamante en Ilia voor een anoniem doek en een handcamera (verwijzend naar anonieme kamikazeterroristen) zien we Sophie Karthäuser’s prachtige mimiek voor de camera terwijl ze zingt dat ze liever in Idamante’s plaats wil sterven. In een voorlaatste aria, kan de wat conservatieve Elettra, gezongen door Alexandrina Pendatchanska, haar nederlaag niet te baas. Idamante zal nooit de hare zijn, beseft ze nu.  Met wijsvinger en pink maakt ze het duivelsteken waarbij ze haar eigen ondergang en einde tekent.

< Bert Hertogs >