Recensie Het Nationaal Museum van de Speelkaart ★★★★

Het Nationaal Museum van de Speelkaart in Turnhout focust op verschillende aspecten: de geschiedenis van speelkaarten, de industriële revolutie en het ontstaan van de grafische industrie in Turnhout via Pieter Corbeels en Philippus Jacobus Brepols. Zij zijn de eerste drukkers in Turnhout op het einde van de achttiende eeuw. Maar Corbeels zal al snel concurrentie in eigen stad ondervinden wanneer medewerkers die het vak bij hem leerden zelf bedrijfjes uit de grond stampen en elkaars klanten proberen af te snoepen.

Het Nationaal Museum van de Speelkaart beschikt over een enorme collectie aan historische drukpersen waaronder vooraan de opvallend gedecoreerde Columbian drukpers van de Amerikaan George Clymer. Die pers gebruikt een hevelsysteem in plaats van de traditionele schroef die de eerste houten drukpersen kenden omdat die nog geïnspireerd waren op fruitpersen. De Columbian drukpers die in 1813 het levenslicht zag, wordt echter geen succes in de VS wegens te zwaar, te moeilijk transporteerbaar maar bovenal is ie te duur. Tegen 1830 heeft Clymer er ongeveer 450 verkocht. Dat heeft ie te danken aan de industriële revolutie in Europa. Met zijn metalen drukpers is hij niet de eerste. Die staat op naam van de Engelse graaf Charles Stanhope in 1804.

Het is in Londen in het begin van de negentiende eeuw dat dan de place to be is voor drukkers dat F.G. König en A.F. Bauer de cilinderpers uitvinden. Tot dan werd er gedrukt door papier plat tegen een drukvorm te persen. De Britten lieten dat over aan een cilinder. De meeste printers gebruiken nu overigens nog altijd een cilinder om het papier te leiden naar de plek waar er inkt op het vel gedrukt wordt.

De jongste aanwinst van het Nationaal Museum van de Speelkaart is een automatische degelpers van Heidelberg die op dit moment gerestaureerd wordt. Deze pers is van Duitse makelij en werd erg populair vanaf 1914. Wat dit type destijds zo revolutionair maakte, was dat drukkers niet langer vel per vel in de pers moesten aanbrengen wat niet alleen erg handig is, maar vooral ook tijdswinst oplevert.

Nog tot en met 1918 werden in Turnhout vrouwen ingezet om speelkaarten met de hand in te kleuren of via sjablonen. Destijds werd enkel het zwart, de contouren, immers van een kaart gedrukt. Dat dit gebruik zo lang heeft kunnen standhouden, komt omdat vrouwen goedkope werkkrachten waren. Tot 1900 worden speelkaarten in een wikkel verkocht, pas daarna in doosjes.

Duurdere speelkaarten waren die met een gouden randje. Soms waren enkel de hoeken verguld, soms de ganse rand. Hoe meer er verguld was hoe luxueuzer de set. Er werden twee technieken gebruikt: ofwel werden kaarten verguld op basis van bronspoeder in rot eiwit (die gemengd werden in wat men in de volksmond logischerwijze het ‘stinkpotteke’ noemde). Maar het poeder oxideert en wordt zwart na een tijd. Als speelkaarten verguld zijn door bladgoud stelt zich dat probleem na verloop van tijd niet.

(lees verder onder de foto)

(c) Het Nationaal Museum van de Speelkaart

De uitvinding van de stoommachine door de Schotse uitvinder James Watt – tevens de bedenker van de term paardenkracht (pk) - eind achttiende eeuw (waarvan een exemplaar ontegensprekelijk tot één van de blikvangers van het museum behoort, ook al wordt die nu aangedreven door elektriciteit), zorgt ervoor dat er geen zware fysieke handenarbeid meer aan te pas komt bij het drukken. Dat in combinatie met de uitvinding van de cilinderpers die minder arbeidsintensief is (lees: je moet er geen blad opleggen, de zaak drukken, alles openvouwen, terug een blad leggen, inkten, enz.) maakt dat de cilinderpers terecht in die tijd ook wel als de snelpers beschouwd mocht worden omdat er veel grotere volumes op dezelfde tijd gedrukt konden worden dan vroeger. Dat de Britse krant The Times die op een zo snel mogelijke manier zo veel mogelijk exemplaren moet kunnen drukken, in 1813 als eerste deze pers bestelde, hoeft dan ook niet te verbazen.

De stoommachine kwam er omdat er vraag was in de Engelse mijnbouw om de schachten sneller droog te houden. Dat kon enkel door pompen in te zetten die dan door deze machine constant in werking konden blijven. Handen, dieren (paarden), wind- of watermolens waren niet langer nodig voor de aandrijving, stoom werd dat. De term paardenkracht vond Watt uit pure commerciële overwegingen uit. Zo kon ie aan een fabrikant melden hoeveel paarden hij kon besparen door een stoommachine aan te schaffen. Paarden kunnen 6 uur aan een stuk energie leveren, maar een stoommachine kan dat 24 uur aan een stuk als die permanent van stoom voorzien wordt. Fabrieksbazen moesten dan ook geen twee keer nadenken: de stoommachine haalde een beter rendement en de paarden werden op stal gezet.

Wanneer de stoommachine dan ook geïntroduceerd voor andere doeleinden, zoals in drukkerijen, zorgt dat voor een hele omwenteling en ontstaan de eerste fabrieken zoals we die nu nog kennen. De fabrieksbazen wilden uiteraard dat de ketel 24 uur op 24 stoom opleverde om geen tijd en energie te verspillen en een maximum aan rendement te genereren. Zo ontstond het ploegensysteem: mensen moesten maar bereid zijn om ’s nachts te werken. Kalk zette zich echter af in de ketels. Enkel kinderen tot negen jaar konden erin kruipen om dat af te kappen. Ze kregen dan wel een glas melk achteraf, maar die job was verre van gezond. Het zou duren tot België als een van de laatste West-Europese landen de leerplicht bij wet in 1914 invoert dat kinderarbeid verboden wordt. De uitdrukking ‘De riem afleggen’ wat even veel betekent als ‘stoppen met werken’ dateert uit de tijd dat de stoommachine machines aandreef in de fabrieken. De stoommachine deed namelijk staven draaien waar een riem aan bevestigd was die telkens een machine zoals een drukpers van energie voorzag. Als er een technisch probleem was met de machine haalde men de riem eraf, wat dus even veel betekent als de machine even laten stoppen met drukken of iets anders.

Eerder, tussen 1796-1798 ontdekte de Duitser Alois Senefelder de lithografie. Drukken kan vanaf dan ook gewoon op een steen in plaats van op een koperplaat. Vermits alles op het te drukken gedeelte op hetzelfde niveau ligt, ontstaat zo de vlakdruk op basis van het principe dat vet en water elkaar afstoten. Voor de vlakdruk geïntroduceerd werd met de lithografie bestond enkel de diepdruk zoals we die kennen van kopergravures of hoogdruk wat bij houtsnedes of stempels het geval is. De vlakdruk ontwikkelt zich verder in de 20^ste eeuw via offsetdrukken. De inkt van de drukvorm die tegenwoordig op een dunne aluminiumplaat rond een cilinder gespannen wordt, komt op een rubberdoek en daarna op het vel papier. Dit is tegenwoordig de meest populaire manier van drukken omdat je er moeiteloos zeer hoge oplages mee haalt. De digitale persen van Cartamundi – die de grootste producent van spelkaarten en spellen ter wereld is en hét paradepaardje en succesverhaal van de Turnhoutse speelkaartenindustrie - kunnen nu 3.450 vellen per uur aan. Dat is bijna 1 per seconde. 3 soorten vellen kunnen door elkaar gedrukt worden en de persen kunnen werkelijk op alles drukken: papier, karton, kunststof … noem maar op. Waren gouden randjes vroeger iets exclusiefs, dan is zowat alles tegenwoordig mogelijk: speelkaarten met een schminksetje erin verwerkt, een kraslaagje, transparante speelkaarten, lenticulaire kaarten, glitters op de speelkaarten, fluokleuren … de mogelijkheden zijn bijna eindeloos.

Rond 1377 komt het kaartspel vanuit China in Europa aan en het wordt meteen populair bij arm en rijk. Maar al snel belanden ze op de brandstapel. Politici en religieuzen zien immers met lede ogen aan hoe het spel tot (hoogoplopende) ruzies leidt. Er ontstaan vechtpartijen, en er wordt wel eens iemand omgebracht door het gokken. Ook Jacques Pierlot, een arme parochiepriester uit Verviers geraakt gokverslaafd. Hij wil een rijke burger overvallen om zijn schulden te kunnen inlossen. Maar dat mislukt. Op 20 februari 1786 volgt zijn proces in Luik. Hij heeft dan verschillende moorden en een moordpoging op zijn kerfstok.

Het spel, hoe controversieel ook, blijft echter populair. In 1480 introduceren de Franse makers van spelkaarten de harten, schoppen, ruiten en klaveren zoals we die vandaag nog steeds kennen. Omdat kaarten vanaf dan nog maar twee kleuren nodig hebben: zwart en rood zijn ze gewoon veel makkelijker en sneller te produceren. De contouren moeten niet langer gedrukt en de rest ingekleurd. Nu kan alles gewoon ineens gedrukt worden dankzij een sjabloon.

Mensen blijven gokken en er ontstaan nieuwe spelen. Het clandestiene karakter van spelkaarten uit zich bijvoorbeeld ook in een boeksimulant uit de tweede helft van de achttiende eeuw die te zien is in het Nationaal Museum van de Speelkaart. Een tarokspel is er verborgen in een devotieboek uit 1752. De Franse Revolutie doet koningen verdwijnen, ook in het kaartspel dat als propagandamiddel wordt ingezet omdat het de brede bevolking bereikt. Ook daarom zal Napoleon zich als ruitenheer laten afbeelden. In de burgerlijke en preutse negentiende eeuw worden kwartetten, vraag-en-antwoordspellen en zwartepieten populair. Net als elk tijdsgewricht heeft ook dit zijn hypocriet kantje. Zo toont het Nationaal Museum van de Speelkaart een pornografisch doorkijkspel uit het midden van de negentiende eeuw. De tussenlaag van de speelkaarten is gebruikt voor erotische taferelen. Die worden zichtbaar in het tegenlicht. Meer dan een eeuw later, in 1996 ging Lisa Del Bo met ‘Liefde is een kaartspel’ voor ons land dan wel naar het Eurovisiesongfestival, maar in het midden van de negentiende eeuw luidde het kennelijk: ‘Een kaart is een liefdesspel’ ...

< Bert Hertogs >