Recensie Usher ★★★1/2

Met Usher creëerde Annelies Van Parys samen met librettist Gaea Schoeters een beklemmende horror/gothic state of mind kameropera. Het duo deed daarvoor beroep op de schetsen van Debussy’s onvoltooide werk ‘La Chute de la maison Usher’. De Franse componist baseerde zich van zijn kant op het kortverhaal ‘The Fall of the House of Usher’ van Edgar Allan Poe dat in 1839 uitgebracht werd.

De Franse regisseur Philippe Quesne laat in het begin van de opera Lady Madeline (de Zweedse sopraan Alexandra Büchel) het bloedspoor van een hand op een muur wegwissen door er met witte verf over te schilderen. In zijn lichtplan kiest ie voor klinisch fel wit licht of rood, al dan niet in combinatie met laaghangende rook, om een psycho-sfeertje te creëren. In zijn regie refereert ie overigens naar het horrorgenre van de seventies.

Op het einde van de opera zal blijken dat het haar eigen hand is die ze bebloed tegen de muur heeft gehouden/houdt. Quesne suggereert zo dat het ganse narratief een constante loop is van angsten die zich dagelijks blijven aanbieden bij de kijker. In de video zien we dan weer op tv-schermen een huis verzwolgen worden door een orkaan (wat het einde van Poes verhaal is waar het huis in twee breekt en opgaat in het meer).

Later zien we de garage van een huis in brand staan, een brandweerman gewoon even op het gazon komen die schijnbaar niets onderneemt, het huis in lichterlaaie gaan, waarna we opnieuw enkel de garage in de fik zien staan en vervolgens opnieuw vaststellen dat het ganse huis in lichterlaaie staat. Ook in de tekst komen tegenstrijdigheid aan de oppervlakte wanneer verwezen wordt naar brandweermannen die branden stichten en geneesheren die mensen ziek maken. Dat dubbele horen we onder andere in: ‘Angst is een krachtig virus waarvan ik zowel de kiem als de kuur ben.’ dat de lijfarts (de Spaanse tenor en componist Daniel Arnaldos) zingt.

Ook Schoeters gaat in haar libretto voor herhaling. Zo komt de vriend  (de Duitse bariton Martin Gerk) naar het einde toe opnieuw in hetzelfde dilemma te zitten waarin die zich bevond nadat hij vernomen had dat Lady Madeline gestorven is, de levensgezellin/tweelingzus van zijn vriend Roderick Usher (de Belgische bariton Ivan Thirion) die hem uit pure wanhoop een brief of beter een smeekbede schreef om naar hem te komen in zijn huis. Moet hij dat nieuws aan Roderick laten weten of niet: ’Spreken of zwijgen. Dat is de vraag …’ zingt ie waarbij hij geconfronteerd wordt met de vraag om ofwel zijn waarden te verdedigen ofwel om te zwijgen om zijn eigen vel te proberen redden. Verder horen we ook herhaald het koor om bescherming zingen, terwijl een stem buiten beeld iedereen angstgevoelens inlepelt.

Zowel broer als zus horen we zingen over het bestaan van harmonieën tussen tweelingen en dat als de ene gaat, de andere volgt: ‘Jij, ik en dit huis, we zullen samen ten onder gaan.’ ‘Maar is die broeder-zusterliefde wel zo gezond?’ kan je je als kijker je afvragen wanneer Roderick zingt: ‘Haar lippen lokken me als onbekend fruit waarin ik nooit eerder heb durven te bijten.’ Als je dat heel erg letterlijk leest, lokt Madelines dood kennelijk incestueuze necrofiele gedachten bij hem op.

Schoeters voegt net zoals Debussy deed dus een personage toe aan het verhaal, in de vorm van de sinistere, lugubere en manipulatieve lijfarts wiens rol dubbelzinnig is en zijn woorden zijn op zijn zachtst gezegd dus tegenstrijdig te noemen. Zo stelt hij: ‘de Ushers zijn te zwak’ maar wil hij wel het huis Usher opnieuw groot maken. Lady Madeline wordt dus doodverklaard door de lijfarts. Maar is ze wel dood, en zien we contracties van de ribbenkast bij het uitblazen van de laatste adem? Of gaat het hier over catalepsie en leeft ze dus nog? Ook die gedachte knaagt aan Roderick die vreest dat hij zijn zus in de crypte onder het huis levend begraven heeft.

‘Een goede arts is een goede leugenaar. De waarheid heeft nog niemand genezen.’ klinkt het uit de mond van de lijfarts die verderop toont dat hij er een dubbele agenda op nahoudt die als je wil de samenzweringstheorie rond het coronavirus promoot: ‘Paniek is een ideale politieke hefboom. Een perfect instrument voor sociale controle gaat vanzelf viraal. Ah de angst, er bestaat niets mooiers. Niets heeft meer macht. De onschuldigste vonk kan een epidemie van verdenking ontsteken. Het recept voor de verspreiding van het virus is simpel. Het volstaat de slechtst mogelijke afloop te voorspellen. Eenmaal de spiraal van de angst in gang gezet is, geven de mensen vrijwillig de controle uit handen. Een echte dreiging is nergens voor nodig. Fantoomterreur werkt zelfs beter. Oh ja, angst is een krachtig virus waarvan ik zowel de kiem als de kuur ben.’

Koppel dat aan het feit dat broer en zus al lange tijd in isolatie leven door beider ziektes, en de smeekbede van Roderick aan zijn vriend om langs te komen, een roep om sociaal contact is omdat ie al lange tijd in quarantaine leeft, en de parallellen met de huidige coronapandemie zijn niet te overzien. Zelfs het filmpje waar we een brandweerman gewoon zien kijken naar een huis dat in de fik staat, zou wel eens kunnen refereren naar het statement van onze Vlaamse minister-president eind vorig jaar dat je pas moet blussen als het huis in brand staat. Iets wat ie uiteindelijk ook is beginnen doen, al kan je stellen dat het inzicht ook in deze eerder van voortschrijdende aard was.

Usher is als wekenlang in (semi-)lockdown of quarantaine zitten. Het vernauwt je wereld en gedachten, werkt beklemmend en verstikkend. De eerste noten van deze opera met strijkers die voor trillers gaan en blazers die dan weer lange noten aanhouden of glissandi naar beneden laten horen onder muzikale leiding van de Zweedse Marit Strindlund zetten die sfeer direct neer. Voor een stream projecteert het kwartet echter naar ons gevoel net iets te groot. In een zaal voor publiek is dat nodig om iedereen te bereiken, bij film hoeft dat niet want al gauw komt het grotesk over.

< Bert Hertogs >