Recensie Roger Raveel een retrospectieve ★★★★1/2

Op 15 juli zal het exact een eeuw geleden zijn dat de in 2013 aan een longontsteking overleden Vlaamse kunstschilder Roger Raveel geboren werd in Machelen-aan-de-Leie. Reden voor Bozar om een retrospectieve te houden. Verspreid over 13 zalen toont de puike expo maar liefst 150 werken. Wie in coronatijden op zoek is naar perspectief komt hier dus ruimschoots aan zijn trekken.

Door de coronamaatregelen heeft Bozar geen gedrukte bezoekersgids. Wel kan je die op de website raadplegen en thuis al afdrukken, of met je smartphone ter plaatse downloaden via een QR-code en raadplegen. Wat ons al een tijdje opvalt in allerhande expo’s die wij bezoeken, is hoe gejaagd de meeste toeschouwers erdoorheen fietsen terwijl musea net een functie hebben om mensen te laten stilstaan (bij) alsook hun tijdsbesef wat dienen te laten verliezen. Ook hier zijn er echter nauwelijks bezoekers die de moeite doen om de teksten rond ocharme 10 uitgelichte werken te lezen. We zien de meesten dan ook geen aandacht schenken aan de details van ‘Zelfportret met sigaret’ uit 1952, in olieverf en metaal op hardboard wat jammer is. Een werk dat nochtans samen met het zelfportret uit 1946 in diezelfde zaal 3, belangrijke werken zijn om Raveels evolutie te ontdekken.

Zelfportret met sigaret
1952
Olieverf en metaal op hardboard Collectie Vlaamse Gemeenschap/Roger Raveel Museum, Machelen-aan-de-Leie © Raveel – MDM. Foto: Peter Claeys

In het werk uit 1946 zien we de schilder zichzelf onderzoeken in een stijl die duidelijk het Vlaams expressionisme uitademt. We zien hem voor zijn raam, en de kijker wordt een blik gegund op zijn interieur en zijn tuin. Zoals veel kunstenaars gaat Raveel het in zijn beginperiode niet te ver zoeken. Inspiratie vindt hij dicht bij zichzelf. Zulma De Nijs, waar hij mee huwt en die een likeurwinkel uitbaat om wat centjes te verdienen voor het gezin, zal hij vaak binnen schilderen. Zijn pa Gustaaf dan weer buiten. Raveel heeft het niet al te breed en werkt dan ook op relatief goedkope materialen. Doorheen zijn gans oeuvre zie je zijn zoektocht om het universele in het alledaagse te vatten zonder daarvoor natuurgetrouw te willen zijn. Een schilder kan dat immers niet volgens Raveel: hij doet iets anders dan zuiver nabootsen. Beïnvloed door onder andere het Amerikaanse hyperrealisme in de expo documenta 5 keert hij weliswaar vanaf 1972 terug naar het realistische zelfportret.

Is zijn zelfportret uit 1946 nog figuratief, dan gaat ie in 1952 duidelijk de abstractere toer op door het beeld extreem te vereenvoudigen. Zijn gezicht schildert hij grijs. Met de achterkant van zijn verfborstel kerft hij in de laag verf ogen, een neus, een mond en een oor. Het onnatuurlijke zit ‘m in de fel oranje haarkleur maar ook in de stippellijn waar hij dezelfde kleur voor gebruikt. De sigaret is nauwelijks herkenbaar die hij vasthoudt. Raveel reduceert het tot een witte vlek. De streepjes, het vormeloze kommetje en de tafel zijn andere elementen die nog vaak terugkomen in Raveels werk. Maar het ‘Zelfportret met sigaret’ uit 1952 is vooral belangrijk omdat hij voor het eerst een metalen strip toevoegt aan het werk waarmee hij de twee onrealistische schuin afgesneden kleurvlakken lijkt bijeen te houden.

Vanuit mijn tuin
1949
Olieverf op papier op multiplex Collectie Vlaamse Gemeenschap/Roger Raveel Museum, Machelen-aan-de-Leie © Raveel – MDM. Foto: Peter Claeys 

‘Man met ijzerdraad in tuin’ uit 1952-1953 lijkt invloeden van Mondriaan te hebben. Hoewel Roger Raveel nooit de toer opgegaan is van de pure geometrische abstractie noemt hij Mondriaan wel als een inspiratiebron. Toch zijn de vlakken en streepjes in het gezicht zeer kenmerkend voor het schilderij. Net als de betonnen paaltjes waarmee hij aantoont hoe de stad, het moderne leven en de ontwikkeling ervan ook in het platteland binnensluipt. In ‘Vanuit mijn tuin’ uit 1949 levert dat een troosteloos, ja zelfs claustrofobisch zicht op waar zelfs de horizon achter een afsluiting staat.

Man met ijzerdraad in tuin
1952-1953
Olieverf op papier op multiplex Collectie Vlaamse Gemeenschap/Roger Raveel Museum, Machelen-aan-de-Leie © Raveel – MDM. Foto: Peter Claeys

De streepjestechniek die hij hanteert om zijn vaders handen uit te beelden in ‘Man met ijzerdraad in tuin’, maakt ze realistisch, je voelt de pijn als het ware van gekwetste handen van een man die handenarbeid verricht die groeven achterlaat. Door die streepjes krijgen de handen ook diepte mee (net zoals ook te zien is in de knuffelbeer op een stoel uit zijn kindertijd die hij in 1952 vereeuwigt, aanvankelijk in een wit-geel vlak waarin de beer nauwelijks herkenbaar is, maar dat wel wordt wanneer hij met zwarte inkt met parallelle streepjes aan de slag gaat op papier) wat in de rest van het schilderij dat gekenmerkt wordt door zijn monochrome kleurvlakken quasi volledig ontbreekt.

Zelfportret met karretje
1981
Olieverf op doek en mixed media Collectie Provincie Oost-Vlaanderen/Roger Raveel Museum, Machelen-aan-de-Leie © Raveel – MDM. Foto: Peter Claeys

In ‘Gele man met karretje’ uit 1952 valt die streepjestechniek duidelijk op, net als de aanwezigheid van een karretje, dat ook in ander werk van Raveel opduikt. Vanaf 1962 wanneer hij de expo 4 Amerikaner bezoekt in de Kunsthalle Bern en zo het werk van combine painter, een schilder die objecten integreert in zijn werk, Robert Rauschenberg ontdekt, gaat ie net zoals in ‘Zelfportret met sigaret’ uit 1952 meer objecten in zijn werk plaatsen. Het vierkant zal hij vanaf de jaren ’60 ook laten overgaan in een spiegel zodat ie de realiteit in zijn werk kan laten binnensluipen, realiteit die een schilder zelf niet zuiver kan nabootsen. In ‘Zelfportret met karretje’ uit 1981 zien we Roger Raveel terugkeren naar het realisme wanneer hij zichzelf portretteert. Het vierkant is hier een spiegel en hij integreert ook een fietswiel in dit combine painting.

Groene aanwezigheid in een blauwe ruimte
1958
Olieverf op hardboard Collectie Provincie Oost-Vlaanderen/Roger Raveel Museum, Machelen-aan-de-Leie © Raveel – MDM. Foto: Peter Claeys 

Half de jaren ’50 gaat de kunstenaar in zijn tuin schilderen en breekt een abstracte periode aan waarvan ‘Groene aanwezigheid in een blauwe ruimte’ uit 1958 een referentie is. Een wit vierkant valt hier op in een groene tuin met blauwe lucht. Een vorm die niet voorkomt in de natuur. Wellicht is dit een laken dat te drogen hangt. Hiermee toont Roger Raveel op abstracte wijze de aanwezigheid van de mens in de natuur ook al is er geen mens te zien op het werk. Het vierkante vlak, de aanwezigheid van de mens, zal ook vaker terugkomen in zijn werk, zoals in ‘Maartse magie’ uit 1962 waar het de hoofdrol speelt om als onnatuurlijk gegeven te contrasteren met het natuurlijke.

Op de tentoonstelling Forum 63 in de Sint-Pietersabdij in Gent zorgt ‘Neerhof met levende duif’, dat als een synthesewerk aanzien kan worden waar verschillende karakteristieke elementen van Roger Raveels kunst samenkomen, voor afgunst bij andere kunstenaars omdat Raveel een echte witte tortelduif in een kooi integreert in het werk.  Raveel besloot uiteindelijk zijn deelname te annuleren toen hij gevraagd werd het werk te vervangen om of op een minder opvallende plek te hangen. Raveel wou kunst en leven letterlijk integreren met elkaar wat toen zeer actueel was binnen het internationale, nieuwe realisme.

< Bert Hertogs >

Roger Raveel een retrospectieve loopt nog t.e.m. 21 juli 2021 in Bozar.