Recensie Signac Les harmonies colorées ★★★★1/2

Nog tot 26 juli 2021 kan je in het Musée Jacquemart-André naar het werk van Paul Signac (1863 - 1935) kijken. 8 verschillende ruimtes in het voormalig stadspaleis waar de permanente collectie van Édouard André uit 1875 zich bevindt, zijn voor de gelegenheid voorzien van bijna 70 werken uit privéverzamelingen van deze landschapsschilder en theoreticus van het neo-impressionisme. Naast het werk van Signac is ook dat van zijn bevriende kunstenaars te zien: zoals Canal en Flandre (1894) en Le Moulin du Kalf à Knokke (1894) van Théo Van Rysselberghe die er mee voor zorgde dat België beschouwd kan worden als de tweede bakermat van het neo-impressionisme.

“J‘ai là de quoi travailler pendant toute mon existence - c‘est le bonheur que je viens de découvrir.”

Paul Signac over Saint-Tropez, brief aan zijn moeder Héloïse Signac, half mei 1892

In 1880, na een bezoek aan de eerste solotentoonstelling van Claude Monet, beslist Paul Signac om schilder te worden. Onder invloed van Seurat (‘Un dimanche après-midi à l‘île de la Grande Jatte’ uit 1884-1886) neemt Signac vanaf januari 1886 de techniek van de tonale verdeling over. In 1892 nodigt Signac Maximilien Luce uit in Saint-Tropez, een plek waar ie instant verliefd op werd, en dan vooral op de haven waar Signac dan ook veel werken over maakte.  

(lees steeds verder onder de schilderijen)

Maximilien Luce (1858 – 1941)
L’Aciérie – 1899 - olieverf op doek -92 x 73,3 cm - Privécollectie

Zijn vriendschap met Luce dateert van maart 1887 toen hij op het Salon des Indépendants een werk van hem kocht. Maximilien Luce is gekend om zijn schilderijen met arbeidersscènes die hij bijvoorbeeld aantrof in de Belgische staalindustrie en goot in werken zoals L‘Aciérie (1899), geschilderd in een soepele, brede penseelstreek, die zowel de fascinatie van de kunstenaar voor het vuur van de smederij weerspiegelt als een aanklacht tegen de arbeidsomstandigheden van de arbeiders is. Luce verrijkte de neo-impressionistische beweging zo met sociale thema‘s.

Die kunstenaar toont in Le Port de Saint-Tropez (1893) echter ook een begenadigd landschapsschilder te zijn die de effecten van het licht met grote gevoeligheid weer wist te geven in die tijd. Hij creëert een vibratie op het oppervlak van het doek door de complementaire kleuren blauw en oranje te combineren, die het wit van het zeil in het midden van het schilderij onderstrepen. Deze kleurige dynamiek wordt versterkt door de verticale lijnen van de masten, die de compositie structureren en ritmeren, bezield door de talrijke figuren die langs de kade flaneren.

Verder zijn ook nog in Signac Les harmonies colorées onder andere Au Café (1887-1888) van Louis Hayet, Briqueterie Delafolie à Eragny (1888) van Camille Pissarro, of La Mer clapotante (circa 1902-1905) te zien. Dat laatste werk, met zijn kleurrijke lyriek is van de hand van Henri-Edmond Cross. Hij maakt zich daarmee los van het naturalisme en kondigt zo de stroming van het fauvisme aan. Hoewel Cross zich pas laat, in 1891, aansloot bij het neo-impressionisme, was zijn engagement definitief, tot aan zijn dood in 1910.

Een groot deel in de expo Signac Les harmonies colorées is gewijd aan Signacs vroege neo-impressionistische schilderijen, gevolgd door de periode in Saint-Tropez waar hij van 1892 tot 1913 ieder jaar de zomermaanden doorbracht en naast de haven ook bijvoorbeeld de kapel Sainte-Anne schilderde in 1905, wat minder gekend is bij het ruime publiek.  De cipressen, in de schaduw op de voorgrond, structureren de compositie door het landschap dat baadt in het licht op de achtergrond in te kaderen. Geschilderd in blauwe en roze tinten, verwarmd door goudflitsen, illustreert dit doek Signacs onuitputtelijke zoektocht naar chromatische harmonieën.

Paul Signac (1863 – 1935)
Saint-Tropez. Fontaine des Lices - 1895 - Olieverf op doek - 65 x 81 cm - Privécollectie
© Schaelchli-Schmidt Zurich

De in Parijs en Bretagne geschilderde werken staan in contrast met de kleurrijke, door het Zuiden geïnspireerde schilderijen. De tentoonstelling illustreert zo de stilistische ontwikkeling van de schilder. ‘Saint-Tropez. Fontaine des Lices’ uit 1895 vormt net als ‘Saint-Tropez. Après l‘orage’ uit hetzelfde jaar een keerpunt in Signacs werk. Hoewel kleur ook hier centraal staat, geeft hij een heel andere en complementaire behandeling. Hij geeft niet de voorkeur aan één dominante tint, maar combineert de zeven kleuren van het prisma, waarbij hij de rol van elk van hen in het algemene chromatische evenwicht bevestigt. De schilder brengt zijn kleuren aan in korte, kriskras door elkaar lopende streken, waardoor een voller vibratie-effect ontstaat dan voorheen met de naast elkaar geplaatste kleine puntjes mogelijk was. Hier levert Signac een bijna geometrisch doek af, waarin hij een helder verlichte achtergrond contrasteert met een zone van overwegend indigo schaduw op de voorgrond. In dit gebied bewegen zich enkele vrouwenfiguren, wiens aanwezigheid, zeldzaam in de schilderijen van de kunstenaar, de compositie verlevendigt.

Paul Signac (1863 – 1935)
Saint-Tropez. Après l’orage - 1895 - Olieverf op doek - 65 x 81 cm, Privécollectie
© Schaelchli-Schmidt Zurich

In zijn ‘Saint-Tropez. Après l‘orage’ wordt Signacs stijl breder, met stippen die plaats maken voor meer ruime streken. Deze nieuwe techniek, die dichter aanleunt bij de studies die hij ter plaatse schilderde, bood Signac meer vrijheid. In dit havengezicht van Saint-Tropez tracht Signac een atmosferisch effect op te roepen dat zelden voorkomt in zijn mediterrane zeegezichten, die gewoonlijk baden in het zonlicht. Het doek is beschilderd in een leisteenblauwe tint, opgewarmd met een paar vleugjes rood. De soberheid van de tinten wordt geëvenaard door de lijnen die de compositie structureren: het horizontale van de kade in het midden en het verticale scanderen van de masten die in het water worden weerspiegeld.

De kunstenaar zal zich o.a. onder invloed van Turner wiens werk hij in Londen in 1898 zag geleidelijk losmaken van de theorieën van Seurat om het neo-impressionisme te ontwikkelen in de richting van een steeds kleurrijkere picturale expressie. Het naturalisme verliet hij en ruilde hij in om een bepaalde sfeer op te roepen via monochrome werken. In andere kiest ie dan weer resoluut voor polychromie om zo zijn eigen verbeelding de vrije loop te kunnen laten gaan. De deprimerende Eerste Wereldoorlog zorgde er echter voor dat ie een tijdlang minder werken maakte. Net toen ie op een dynamische manier zich verder aan het ontwikkelen was. Of hoe oorlog artisticiteit en de evolutie van een mens kan beknotten.

“L‘art de Signac est né de l‘eau et s‘identifie à son génie.”
Lucie Cousturier, Signac, 1922

De laatste zalen tonen veel aquarellen van verschillende havens, een van zijn lievelingsthema’s was namelijk het water schilderen. In 1928 ontmoette Signac Gaston Lévy, de oprichter van de winkelketen Monoprix en een groot verzamelaar. Lévy financierde Signacs project. Zo kon de kunstenaar tussen 1929 en 1931 meer dan 200 aquarallen maken van de Franse havens wat de kroon op dit type werk vormde.  Zijn eerste aquarellen schilderde hij in 1892 in Saint-Tropez, niet zelden waren dat studies van landschappen die hij in open lucht maakte.  

Paul Signac 1863-1935
Arc-en-ciel. Venise - 1905 - Olieverf op doek - 73,7 x 92,1 cm - Privécollectie
© Schaelchli-Schmidt Zurich

Daarnaast kiest hij ook meer voor monochrome schilderijen, ook om zo een effect te bekomen om een bepaalde sfeer op te roepen. Hij ging dus vrijer om met de kunstvorm die hij bedreef, en kwam net als Cross ook al sterk in de buurt van het fauvisme met bv. ‘Arc-en-ciel Venise’ uit 1905. Signac effende overigens niet alleen de weg voor het fauvisme, maar ook voor de futuristen en abstracte kunstenaars.

Paul Signac (1863 – 1935)
Avignon. Matin – 1909 - Olieverf op doek – 73,5 x 92 cm – Privécollectie
© Schaelchli-Schmidt Zurich

In ‘Avignon Matin’ uit 1909 koos hij ervoor om het Pausenpaleis in Avignon ‘s morgens te schilderen. Om de bijzondere helderheid van een zonnige ochtend weer te geven, gebruikt de kunstenaar een reeks bleke tinten, in blauw, roze en geel, die worden opgefleurd door de sterkere kleuren die worden gebruikt om de beplanting van de tuinen weer te geven. Hier maakt Signac een subtiele studie van tonen, in een bijna monochroom doek.

Paul Signac (1863 – 1935)
Saint-Briac. Les balises. Opus 210 – 1890 – Olieverf op doek - 63,8 x 80 cm – Privécollectie
© Schaelchli-Schmidt Zurich

Wat heeft Signac te maken met muziek? Sinds 1886 kent Signac opusnummers toe aan zijn schilderijen. Daarmee benadrukt hij dat een schilderij, net als een muziekstuk, een expressief geheel vormt van abstracte tonen en ritmes. Het is bijvoorbeeld het geval in ‘Avant du Tub. Opus 176’  en ‘Les balises. Opus 210’. In dat laatste werk brengt hij het landschap terug naar zijn essentie: zand, lucht en water. Hij structureert zijn compositie door te spelen met de verticale lijnen van de bakens en de horizontale lijnen van de rotsen en de horizon. Deze sobere geometrie wordt verzacht door de arabesk van de oever. De chromatische verfijning en de delicate helderheid verlenen het schilderij een abstracte muzikaliteit.

< Bert Hertogs >

Signac Les harmonies colorées loopt nog tot 26 juli 2021 in het Musée Jacquemart-André in Parijs.