Recensie Oriënt Express ★★★★

Wat hebben Albert Einstein, de exotische danseres en courtisane Mata Hari die geheimen die ze op de trein verzamelde doorspeelde aan de Duitse inlichtingendienst tijdens de Eerste Wereldoorlog, Marlene Dietrich, de Franse tragédienne en actrice Sarah Bernhardt, Josephine Baker en Agatha Christie met elkaar gemeen? Ze reden allemaal met de Oriënt-Express. Nog tot 17 april 2022 kan je in Train World in hun schoenen staan, en aan boord gaan van deze trein die mythische proporties verwierf door de James Bondfilm From Russia with love uit 1961, maar uiteraard vooral door het boek Moord in de Oriënt-Express van Agatha Christie dat in 1934 verscheen, en verschillende keren verfilmd werd.

(lees steeds verder onder de foto’s)

(c) Train World

Van teakhouten naar nachtblauwe metalen rijtuigen

Als bezoeker kan je tijdens de Oriënt Express tentoonstelling proeven hoe luxueus het reizen met de Oriënt Express was. Door maar liefst twee rijtuigen, een uit 1927 en een uit 1929 die 10 jaar geleden door de SNCF gerestaureerd werden, kan je immers wandelen en de zo sfeer proeven van de mythische trein. In een van de wagons kunnen reizigers zitten en ’s nachts ook slapen. Verderop staat er een restauratiewagon waar toeristen veel tijd in doorbrengen om zich te laten verwennen door culinaire hoogstandjes, ook omdat treinreizigers nu eenmaal de tijd daarvoor hebben. Dat rijtuig werd twee keer aangepast. Een eerste keer in 1975 om het om te vormen tot een barrijtuig en nadien nog eens in 2019 om er terug een salonrijtuig van te maken met een bar die eraan toegevoegd werd. Het interieur bevat alle art déco-codes met een mix van marqueterie uit mahonie- en ebbenhout en lampen en bagagerekken in gepolijst brons. Het zijn twee nachtblauwe, metalen rijtuigen waar je door kan wandelen. Vanaf 1922 produceert de Compagnie Internationale des Wagons-Lits deze en 7 jaar later worden ze de norm om de eerste luxerijtuigen die nog in teakhout vervaardigd werden te vervangen. De metalen versies blijken namelijk resistenter. De verlichting van de eerste teakhouten treinstellen gebeurde met gas. Daarna deed elektriciteit haar intrede aan het einde van de jaren 1880 met een dynamosysteem.

(c) Train World

Slaaprijtuigen en eten aan boord

Restauratiewagens ontstonden zodat reizigers niet meer van boord hoefden te gaan om in een buffet te gaan eten. Dat leverde tijdswinst op tijdens de lange treinreis. Het idee van wagon-lits, slaaprijtuigen met omvormbare compartimenten (met banken voor overdag en opengeklapte bedden voor ‘s nachts), komt uit de States. Het was Georges Nagelmackers, lid van een Luikse familie die in de financiële en industriële wereld actief was, die het concept voor het eerst zag in 1867. Toen hij uit liefdesverdriet naar de Verenigde Staten trok, koos hij namelijk voor Sleeping Cars die uitgevonden zijn door George Pullman. Hij nam dat idee mee over de plas, introduceerde het hier en doopte zijn bedrijf Compagnie Internationale des wagons-lits. Daarnaast ontdekte hij ook in de States het draaistelsysteem dat hij ook liet implementeren in zijn treinen: een systeem van onafhankelijke voertuigen die aan elk chassisuiteinde van het rijtuig geplaatst worden, die vrij kunnen draaien bij het nemen van een bocht en zo de ophanging, de stabiliteit en het comfort aan boord enorm verbeteren.

Oost-West verbinding

Nagelmackers zag hoewel de politieke context eind negentiende eeuw onzeker was, enorme mogelijkheden in een spoorverbinding tussen Parijs en Istanboel. Door politieke spanningen duurde het tot 1888 eer een project om de Europese en Ottomaanse spoorwegnetwerken met elkaar te verbinden gerealiseerd kon worden.

Tien jaar deed Nagelmackers er over om de Europese beleidsmakers te overtuigen om een treinverbinding te realiseren tussen het Oosten en het Westen. Het was in die tijd overigens een huzarenstukje om ervoor te zorgen dat treinen in alle landen konden rijden, vermits de sporen niet op dezelfde afstand van elkaar lagen wat voor uitdagingen zorgde bij het oversteken van de grenzen.  Eengemaakt, gestandaardiseerd materieel dat meerdere landen kon doorkruisen, moest een oplossing bieden aan dit technische vraagstuk.

De eerste testrit in 1882 zou uiteindelijk tot Wenen gaan. Op 5 juni 1883 zal de eerste Oriënt-Express de verbinding tussen de Franse hoofdstad en die van het Ottomaanse Rijk maken. De eerste reisroute van de Oriënt-Express ging van Parijs door het Duitse en het Oostenrijks-Hongaarse Rijk via Boekarest, en hield halt voor de Donau. Daar bracht een ferry de passagiers tot in Bulgarije. Na een laatste treinreis scheepten de reizigers in Varna in een stoomboot die hen tenslotte tot in Istanboel bracht. De reis duurde ongeveer 81 uur.

Vanaf 1 juni 1889, wanneer het spoornet in de Balkan voltooid is, verbindt de Oriënt-Express Parijs rechtstreeks met Istanboel via Belgrado en Sofia. De trein doet er dan nog maar 67 uur en half over om 3.186 km af te leggen. Daarna breidt het bedrijf haar lijnen uit tot er een transcontinentale verbinding ontstaat van zowat 7.000 km tussen Londen en de Perzische Golf.

Verschillende doelgroepen

Nagelmackers had verschillende doelgroepen voor ogen om treintickets aan te verkopen. Enerzijds was er het in de achttiende eeuw ontstane oriëntalisme. Alles wat Oosters was, werd in die kunststroming gemystificeerd waardoor hij de rijkere klasse de mogelijkheid wou bieden om dat Oosten te ontdekken. Die klasse was niet zelden ontgoocheld in de moderniserings- en het cultureel homogeniseringsproces van de Europese samenlevingen. Deze rijken wilden dan ook op zoek naar een exotisch en bijzonder Oosten waarin Istanboel een prominente plaats inneemt.

Onder andere de sprookjes van 1000 en één nacht dragen bij tot deze artistieke en literaire stroming in de negentiende eeuw. Er is veel interesse in de teksten van enkele schrijvers die naar Turkije, het Nabije Oosten, Egypte of Marokko reisden. Schilders die er geweest waren, zagen hun creativiteit aan thema’s gestimuleerd worden en vormelijk werden ze ook door het intense oosterse licht geïnspireerd. Architectuur, religie, gevechtsscènes, rokers van verschillende afkomst en haremscènes voedden in de salons het imago van een feeëriek Oosten.

Aan de andere kant schepte het Oosten tal van mogelijkheden zodat investeerders daar wel een kijkje wilden gaan nemen of er ook een graantje mee te pikken viel voor hen bij de vele infrastructuurwerken die zich aandienden. Door de rechtstreekse lijn tussen het Westen en het Oosten, zal de trein immers diplomatieke en commerciële contacten vergemakkelijken. In ruil voor Westers kapitaal dat nodig is voor die infrastructuurwerken (stedelijke en spoorweginfrastructuur) zal het Ottomaanse Rijk uiteindelijk de felbevochten concessies afstaan in de Balkan, Egypte maar ook in Anatolië en het Midden-Oosten.

Belgische investeerders in infrastructuur

De Compagnie générale des conduites d'eau de Liège zal in 1889 Istanboel van gasleidingen voorzien en ook watertoevoerwerken uitvoeren in Roemenië, Bulgarije en Athene. Ook het elektriciteitsnetwerk wordt in Istanboel ontwikkeld dankzij Belgische investeringen. Verder zijn er Belgische ondernemingen die mee stappen in projecten om tramnetwerken aan te leggen in Servië, Bulgarije, het Nabije Oosten en in Istanboel.  De elektrificatie van de paardentrams in Belgrado werd door een Belgisch bedrijf voltooid in 1894. En zowel Servië als Bulgarije bestelden (heel wat) trams in ons land. De eerste Ottomaanse stad die door Belgische ondernemingen werd uitgerust met paardentrams was Thessaloniki in 1893. Vier jaar voor de stad deel zou gaan uitmaken van Griekenland, werd het netwerk in 1908 geëlektrificeerd.

(c) Train World

Reclame

De affiches en brochures voor de Oriënt-Express zijn aanvankelijk louter informatief, maar gaan na verloop van tijd steeds meer inzetten om de kijker te verleiden en te doen dromen van ongewone, pittoreske en exotische plekjes eerder dan van het vervoersmiddel. Na de Eerste Wereldoorlog worden de tekeningen eenvoudiger en geometrisch, in lijn met de nieuwe kunststromingen die dan heersen zoals de art deco. Het accent ligt op het esthetische van het spoorwegmaterieel, de mechaniek en de snelheid. Na de Tweede Wereldoorlog laten de affiches zich inspireren door modebladen en fotografie. Het vrolijke en gezellige staat centraal in het beeld.

Fictie geïnspireerd op realiteit

Toch zou de mythevorming rond de trein ook in haar nadeel spelen. In Bulgarije bijvoorbeeld werden de wijd open steppen behoorlijk eentonig om naar te kijken. Maar vooral: de trein moest er trager rijden door het parcours dat die moest volgen. Daardoor kon de trein wel eens overvallen worden door bendes die maar al te goed wisten dat er rijkelui aan boord waren. Bulgaarse en Macedonische opstandelingen die de verdeling van hun grondgebieden betwisten saboteerden de spoorwegen er ook af en toe.  Op 12 september 1931 werd de trein aangevallen niet zo ver van de hoofdstad van Hongarije, op het viaduct van Biatorbagy. Naar verluidt was Baker toen aan boord. Ook Agatha Christies beroemde en verfilmde verhaal is gebaseerd op waargebeurde feiten. In januari 1929 reed de trein zich namelijk vast in de sneeuw op zo’n 90 kilometer van Istanboel, in de buurt van Tcherkes-Keui. Het leverde een vertraging van maar liefst 9 dagen op.

(c) Train World

Eerste hotelketen

In het heen-en-terugticket Parijs-Istanboel waren een compartiment met bed en de maaltijden aan boord inbegrepen. Chef-koks werden aangetrokken om een menu samen te stellen. Servies en bestek werd op maat gemaakt. Prestigieuze huizen tekenen voor het vaat- en zilverwerk: Christofle en Ercuis voor het zilverwerk, Baccarat en Saint Louis voor het glaswerk, Villeroy & Boch en Maison Haviland voor het porselein. De voorwerpen krijgen het monogram van de Compagnie: twee leeuwen, en het typische art-decologo van het interbellum mee. Medewerkers moesten er voortreffelijk uit zien. In het restaurant beweegt er niets op de tafeltjes dankzij het ingenieuze ophangingssysteem.

Dezelfde luxe als in zijn treinen bood het bedrijf achter de Oriënt-Express onder de Compagnie Internationale des Grand Hôtels ook aan zijn reizigers aan met hotels waar het meerderheidsaandeelhouder van was zoals in Parijs, Oostende (het Royal Palace hotel), Istanboel en zelfs Egypte (het Gezireh Palace en Shepheard's Hotel in Cairo).

Het in 1892 gebouwde Pera Palace in Istanboel dat voorzien was van elektriciteit, sanitair en een lift, behoorde tot het modernste van de hoofdstad en werd dan ook het lievelingshotel van de Oriënt Express-reizigers. Agatha Christie, Josephine Baker, Mustafa Kemal Ataturk, Ferdinand van Bulgarije, Carol I van Roemenië, Maurice Dekobra, lan Fleming en vele anderen verbleven er.

Dit alles maakt dat het bedrijf dat samenwerkte met verschillende hotelgroepen zich de eerste hotelketen van Europa kon noemen.

Komst van het vliegtuig en democratisering ticketprijzen betekenen het einde

Een treinticket voor de Oriënt-Express was 60 dagen geldig zodat reizigers de steden die op het traject liggen, konden bezoeken. Na de Eerste Wereldoorlog werd de ticketprijs voor de reis democratischer en werden de tweedeklasse rijtuigen geïntroduceerd. Om haar rijtuigen te kunnen vernieuwen, verkocht het bedrijf haar hotels na de Eerste Wereldoorlog.

Het bedrijf bleef de ticketprijzen goedkoper maken zodat niet alleen de hogere middenklasse kon meereizen, en het bedrijf zo haar unique selling proposition opgaf. Gevolg: vanaf 1948 wordt het luxetreinlabel van de oorspronkelijke Oriënt-Express ingetrokken.

Na de Tweede Wereldoorlog verkiezen reizigers het vliegtuig, dat sneller is, boven de trein. Daardoor en door de democratisering van de ticketprijzen zal de Oriënt-Express uiteindelijk in 1977 voor het laatst uitrijden.

< Bert Hertogs >

Oriënt Express. Nog tot 17 april 2022 in Train World. Voorzie 1,5 tot 2 uur voor een bezoek. Tickets en info op trainworld.be

De Oriënt-Express in cijfers
3 050 km - de spoorafstand tussen Parijs en Istanboel
67.30 u. - de duur van de allereerste directe verbinding
5 - het aantal wagens tijdens de inhuldigingsreis
2 keer per week - de frequentie van de verbinding tussen Parijs en Constantinopel in 1883
100 km/u - de commerciële snelheid in het begin
200.000 frank - aan boord gestolen door bandieten in 1891
9 dagen vertraging - in 1929, toen de Oriënt-Express door sneeuw werd geblokkeerd

Enkele sleutelmomenten
1876 - Georges Nagelmackers richt de Compagnie Internationale des Wagons-Lits op in Brussel.
1883 - Inhuldigingsreis van de eerste luxesneltrein tussen Parijs en Constantinopel
1889 - Directe verbinding tussen Parijs en Constantinopel
1891 - De officiële benaming Oriënt-Express is een feit.
1894 - Oprichting van de lijn Oostende-Wenen-Oriënt-Express
1898 - De ateliers in Oostende staan in voor het onderhoud van de rijtuigen van de Compagnie.
1919 - Oprichting van de Simplon-Oriënt-Express
1930 - De Taurus Express verlengt de route voorbij de Bosporus naar Caïro en Bagdad.
1931 - Oprichting van de Arlberg Oriënt-Express
1934 - Publicatie van het boek Murder on the Orient Express van Agatha Christie
1971 - De Direct-Oriënt-Express laat met de nieuw opgerichte Vangolü Express toe om Teheran te bereiken dankzij een verbinding in Instanbul.
1974 - Release van de film Murder on the Orient Express van Sidney Lumet
1977 - Laatste rechtstreekse verbinding Parijs-Istanboel
1 juni 2014 - 125ste verjaardag van de rechtstreekse verbinding Parijs-Istanboel
2017 - Release van de film Murder on the Orient Express van Kenneth Branagh