Recensie Sporen van moderniteit ★★★1/2

Nog tot 13 februari 2022 kan je in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in Brussel naar de expo Sporen van moderniteit. Het museum focust daar op de invloed van de komst van de trein op de schilderkunst, fotografie (het meest dramatische beeld dat te zien is, moet ongetwijfeld de stoomlocomotief en twee wagonnen zijn van de Granville-Parijs Express die uit het stationsgebouw van Montparnasse hangt op 22 oktober 1895), affiches (van o.a. Théo Van Rijsselberghe, A.M. Cassandre, Pierre Fix-Massau en Léo Marfurt, die laatste is gekend om het Belgameisje op sigarettenpakjes), de donkerste bladzijde uit de Europese geschiedenis waar het spoor voor werd ingezet (de massadeportaties naar de concentratiekampen tijdens de Tweede Wereldoorlog), architectuur (bv. het futuristische ontwerp van Antonio Sant’Elia dat een uiterst functionele Nieuwe Stad toonde in 1914 met een vliegtuig- en treinstation met funiculaire en liften op drie verdiepingen), film en in beperkte mate ook muziek (de film ‘La Roue’ waarvoor Arthur Honegger de muziek voor zijn rekening nam die hij daarna herwerkte tot het orkestwerk ‘Pacific 231’ dat een van de eerste urbanistische werken is dat zich baseerde op de technologische revolutie die in het begin van de twintigste eeuw plaatsvond. Daarop geïnspireerd componeerde Prokofjev zijn tweede symfonie ‘van ijzer en staal’ en maakte Jean Mitry een filmessay dat te zien is nog voor je de tentoonstellingsruimte ingaat. Verder kan een treincoupé (die in een donkere tunnel rijdt) ook voor mysterie zorgen of voor seksuele spanning. In films als de Britse stomme komedie kortfilm ‘The kiss in the tunnel’ uit 1899 van George Albert Smith en Hitchcocks ‘North by Northwest’ is dat onder andere het geval.  

(lees steeds verder onder de afbeeldingen)

Anoniem
22 oktober 1895, de Granville-Parijs Express hangend voor het station Montparnasse
1895 - Albuminedruk gelamineerd op karton, vintage print - 16,5 x 12,2 cm
Coll. Musée de la Photographie à Charleroi, MPC 2009/1075
© Musée de la Photographie à Charleroi

Waarom staat dit jaar in het teken van de trein? Omdat er een driedubbele verjaardag te vieren valt. De spoorlijn Brussel-Parijs, de eerste die twee Europese hoofdsteden met elkaar verbond, bestaat namelijk 175 jaar. De HST is dan weer 40 geworden en de Thalys 25. Daarnaast riep de Europese Commissie dit jaar uit als het Europees jaar van het spoor.

Claude MONET [1840-1926]
Aankomst van de Normandische trein, Gare Saint-Lazare
1877 - Olieverf op doek - 60,3 x 80,2 cm
The Art Institute of Chicago, Mr. and Mrs. Martin A. Ryerson Collection, 1933.1158
© 2021. The Art Institute of Chicago |  Art Resource, NY/ Scala, Florence   

In Sporen van moderniteit zijn verschillende topwerken te zien. Van Claude Monet die in 1877 twaalf werken maakte, zijn eerste serie die draait om het treinstation Saint-Lazare, zijn er drie te zien in deze tentoonstelling. ‘De Pont de l’Europe, gare Saint-Lazare’ komt over uit het Musée Marmottan Monet uit Parijs, ‘Aankomst van de trein uit Normandië, gare Saint-Lazare’ van the Art Institute Chicago, en ‘La gare Saint-Lazare’ uit the National Gallery in Londen.

Paul DELVAUX [1897-1994]
Avondtrein
1957 - Olieverf op hout  - 110 x 170 cm
MRBAB | KMSKB | RMFAB, Inv. 6797
© KMSKB, Brussel / Foundation Paul Delvaux, Sint-Idesbald - SABAM Belgium | foto: J. Geleyns - Art Photography

Verder komt o.a. uit het Parijse Musée d’Orsay Mondriaans polderlandschap met een trein aan de horizon uit 1906-1907 en Lionel Waldens ‘De dokken van Cardiff’ uit 1894, uit het Museo d’arte della Svizzera Italiana in Lugano Umberto Boccioni’s ‘Voorbijgaande trein’, uit het Mu.Zee van Oostende James Ensors ‘De cataclysmen’ uit 1888, en uiteraard mag het surrealisme (dat inzoomt op het psychologische aspect van treinen eerder dan de moderniteit en technologische mogelijkheden dat de futuristen bv. prikkelt) niet ontbreken met twee werken van Paul Delvaux: ‘Het Bosstation’ uit 1960 en ‘Avondtrein’ uit 1957. Die man hield van treinen.

In 1835 opende de eerste spoorlijn op het Europese vasteland. Dat was die tussen Brussel en Mechelen. Leopold I wilde ons land op de internationale kaart zetten, en zag al snel de opportuniteiten waar het nieuwe vervoermiddel zou kunnen voor staan. De komst van het spoor betekende echter ook een grote ingreep in het landschap. En die veranderende tijden zorgden ook voor angstige gevoelens (net zoals we die nu ook kennen). Zo schildert Constantin Meunier in ‘Het zwarte land – Borinage’ een van de belangrijkste zaken waar het spoor in het begin voor ingezet werd: voor de mijnbouw.  De eerste stoommachines worden er in 1712 gebruikt, in 1765 verbetert James Watt de techniek dat uiteindelijk George Stephenson in 1825 zal brengen tot de stoomlocomotief die tot 30 kilometer per uur kon rijden.

Gustaaf Wappers schildert rond 1837 ‘Satanswagen’ en toont dat ie dubbel keek naar de komst van de trein. Hoewel Wappers enthousiast was om het vervoermiddel roept hij toch een angstaanjagend beeld op. Zijn werk refereert dan ook naar het gedicht van Hendrik Conscience dat ook die sfeer weliswaar uitademt maar gaandeweg qua toon verzacht en uiteindelijk bijzonder enthousiast wordt.

Marianne STOKES [1855-1927]
De voorbijrijdende trein
1893 - Olieverf op doek - 61 x 76,2 cm
Privéverzameling

Een gelijkaardige verdeeldheid zien we in Marianne Stokes ‘De voorbijrijdende trein’ uit 1893. Ze is een van de weinige vrouwelijke kunstenaars die treinen schildert. Hoewel er vooral rook te zien is, die naar het vervoersmiddel verwijst, is vooral de blik van de jonge werkende vrouw veelzeggend. Een vrouw die tussen twee werelden staat, de moderne en die van het platteland. De Nederlandse schilder Jan Toorop die Indonesische roots heeft, schildert rond 1885-1886 ‘Treinemplacement’ waarin we rechts de traagheid voorgesteld zien in de vorm van een trekpaard terwijl een trein voorbijrijdt die voor snelheid staat.

De Spaanse impressionist Darío de Regoyos, die net als Toorop in de jaren 1880 in ons land woonde,  gaat voor een vergelijkbaar contrast met ‘Goede Vrijdag in Castilië’ in 1904. De stilte en traagheid van een religieuze processie die een diagonale lijn trekt in het werk, laat hij samenvallen met een voorbijrijdende stoomtrein die tegelijkertijd over de brug rijdt en zo de horizontale lijn op het doek versterkt. 

Lijnvoering vormt de sleutel tenslotte bij het fascinerende drieluik dat rond 1911 dateert van Umberto Boccioni: Gemoedstoestanden: ‘Het afscheid’, ‘Zij die gaan’ en ‘Zij die blijven’ waarin beweging, ruimte en psychologie samenvallen. In ‘Zij die gaan’ is duidelijk de diagonale lijn te zien die de reizigers lijkt mee te trekken, terwijl de overvloedige verticale lijnen in ‘Zij die blijven’ de achtergeblevenen aan de grond lijkt te nagelen. Ook Fernand Stévens ‘Het spoor’ uit 1946 combineert zowel lijnvoering (diagonaal, verticale lijnen, gebogen lijn en cirkels) waardoor hij zeer goed de snelheid (maar even goed ook het gevaar) van de trein weet op te roepen.   

Jammer is dat ‘The Railway Station’ van William Powell Frith dat tussen 1862-1909 gesitueerd wordt nog (steeds) niet gearriveerd is in ons land. Het werk toont hoe alle verschillende soorten mensen op het perron elkaar tegenkomen maar daarna in de trein wel gescheiden worden in verschillende klassen. Het pas getrouwde koppel, de crimineel, de immigrant, bedelaar, krantenverkoper, bagagedrager, een burgerlijk gezin en de haastige sfeer die in een stationsgebouw waart, weet de kunstenaar goed te vangen. De Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in Brussel tonen het werk door een grote sticker die op de muur kleeft waar het originele werk voorzien is om te gaan hangen.

< Bert Hertogs >

Sporen van moderniteit. Nog tot 13 februari 2022 in de KMSKB. Reken een uur tot anderhalf uur voor een bezoek. Info en tickets op fine-arts-museum.be