Recensie Alice Curiouser and Curiouser ★★★★1/2

Nog tot het einde van het jaar kan je in het Victoria and Albert museum naar Alice Curiouser and Curiouser in Londen. Deze expo zoomt in op het verhaal van Alice in Wonderland dat meer dan 150 jaar oud is, haar ontstaansgeschiedenis, de mythische proporties die het met de jaren verwierf en kadert het in een veranderende tijd, die van de globalisering en industrialisering anno 1865.

(lees steeds verder onder de afbeeldingen)

Zenaida Yanowsky as The Red Queen in Christopher Wheeldon's ballet Alice's Adventures in Wonderland. The Royal Ballet. ©ROH, Johan Persson, 2011. Sets and costumes by Bob Crowley

Theater

Wat vooral opvalt is hoe breed de culturele impact is van het werk waarin zowel logica, als de uitvindingen van die tijd reflecteren, maar ook bijvoorbeeld mode. Wonderland prikkelt dan ook de verbeelding van verschillende kunstenaars. Het surrealisme dat het werk uitademt nodigt daar dan ook toe uit. En ook het theater was er snel bij. De allereerste musical rond Alice in Wonderland dateert van 1886, 23 jaar na de verschijningsdatum van het boek dus en werd opgevoerd in het Prince of Wales Theatre in Londen.

In 2015 ging het progressieve muzikale wonder.land van the National Theatre in première op het Manchester International Festival. De voorstelling is van de hand van Damon Albarn (muziek), Moira Buffini (lyrics en boek) en Rufus Norris (regisseur). De voorstelling haalt de inspiratie uit beide Alice-boeken, maar situeert ze in een virtuele wereld, waar het personage van Aly in interactie gaat met haar digitale avatar, Alice. De musical breidde zich uit tot buiten het theater, zodat bezoekers een scène konden ervaren op een VR-headset. Albarns soundtrack combineert verschillende stijlen van populaire muziek met een vleugje Victoriaanse music hall.

Salvador Dali, A Mad Tea Party, 1969, © Salvador Dali, Fundació Gala-Salvador Dalí, DACS 2019. Dallas Museum of Art, gift of Lynne B. and Roy G. Sheldon, 1999

Surrealisme

Disney werkte samen met Salvador Dalí aan een filmproject dat Destino heette. Met kunstwerken van Dalí en storyboards van Disney studioartiest John Hench, bleef de film onvoltooid tot 2003. Dali‘s surrealistische esthetiek liet een blijvende indruk na op de studio. Eerder had Dalí levendige en fantastische illustraties voorzien voor een beperkte editie van het boek in 1969. Dalí week af van de vertrouwde illustraties van de oorspronkelijke illustrator John Tenniel en verrijkte zijn uitgave met iconische surrealistische motieven, waaronder een smeltende klok. Hij creëerde zijn Alice-figuur voor het eerst in 1935, een meisje met een springtouw dat ook echoot in Destino.

Concept art by Mary Blair for Walt Disney's 1951 animation of Alice in Wonderland (c) Disney

Film

Begin twintigste eeuw werd film het medium bij uitstek en al snel bleek Alice in Wonderland een geliefd boek om te verfilmen in verschillende genres, van Hollywoodmusical, over politieke arthouse, psychoanalytische stop-motion tot geanimeerd avontuur. De eerste filmadaptatie dateert van 1903, een stomme film van Cecil Hepworth en Percy Stowe werd het die slechts 5 jaar na het overlijden van de schrijver van het verhaal op het grote scherm te zien was. Deze film duurde welgeteld tien minuten wat voor die tijd behoorlijk lang was. In 1932 reisde de echte Alice naar de States in het kader van de honderdste verjaardag van de auteur van haar verhaal. Er was sprake van ‘Alice fever’.

De meest iconische versie is met stip die van Disney. Al in 1930 plande het Huis van de Muis een langspeeltekenfilm over Alice in Wonderland.  Maar andere producties, creatieve ideeën die doodliepen en Wereldoorlog II strooiden roet in het eten en zorgden voor vertraging. Dankzij het visionaire concept van Mary Blair en een levendig script dat scènes uit zowel Wonderland als Through the Looking-Glass mengden zag de tekenfilm uiteindelijk in 1951 het levenslicht. Die werd het resultaat van handwerk. De contouren van de personages moesten met inkt worden getekend op de ene kant van een vel doorzichtig plastic, en de kleuren en details moesten op de andere kant worden aangebracht. Deze plastic platen (cels genoemd) werden vervolgens over een geschilderde achtergrond gelegd en gefotografeerd door een camera, één cel tegelijk. Tenslotte werden deze gefotografeerde beelden samengevoegd tot een bewegende animatiefilm.

De Disneyfilm maakte ook gebruik van een levensechte cast in volledig kostuum die scènes uitbeeldde zodat de animatoren ze konden observeren en schetsen. Hun gebaren, stemkenmerken en gezichtsuitdrukkingen werden vertaald naar de uiteindelijke tekeningen.

Tot op de dag van vandaag biedt het verhaal technisch de mogelijkheden om te experimenteren met vernieuwende montagetechnieken en/of CGI.

Muziek

Vrouwelijke popartiesten hebben Wonderland vaak gezien als een bron van creativiteit en belichamen zelf de identiteit van ‘Alice‘. In de video voor haar debuutsingle ‘What You Waiting For? reisde Gwen Stefani in 2004 van de opnamestudio naar Wonderland, op zoek naar inspiratie en zelfontdekking. Katy Perry omarmde een kitscherige Wonderlandachtige verhaallijn voor haar ‘California Dreams‘-tournee in 2010, die het album Teenage Dream in de kijker zette. Janelle Monae‘s album ArchAndroid werd ook in dat jaar gecreëerd door de ‘Mad Minds of The Wondaland Arts Society‘ (Monáe‘s eigen platenlabel). Lady Gaga‘s nummer ‘Alice’, dat op het album ‘Chromatica’ uit 2020 staat, gebruikt Wonderland als een metafoor voor euforie.

Een van de bekendste muzikale werken dat geïnspireerd is op Alice in Wonderland is White Rabbit van Jefferson Airplane, dat op hun album Surrealistic Pillow uit 1967 staat. Tijdens een optreden in de Amerikaanse variétéshow ‘The Smothers Brothers Comedy Hour‘ in 1967, en later op Woodstock in 1969, zong Grace Slick ‘One pill makes you larger, one pill makes you small...go ask Alice when she‘s ten feet tall.

Drugs

Over drugs gesproken. In een educatieve film voor kinderen van het USA National Institute of Mental Health uit 1971 valt Alice door het konijnenhol naar een ‘Drug Wonderland‘, waar een gekke hoedenmaker (LSD) woont, de haas (amfetamines), de slaapmuis (barbituraten) en de hartenkoning (heroïne). Bedoeling van de film was om kinderen te waarschuwen tegen drugs, maar de waarschuwende boodschap werd overschaduwd door de betoverende visuals. De film werd teruggetrokken omdat men vreesde dat net het tegenovergestelde effect zou bereikt worden, dat kinderen erdoor geïntrigeerd zouden raken en aangemoedigd zouden worden om “de fantasiewereld van de drugs“ binnen te stappen.

Seksuele bevrijding

In een hoekje in een tentoonstellingskast en nauwelijks belicht, zie je een foto van ‘Kusama in Wonderland’. In 1968 ensceneerde de Japanse kunstenares Yayoi Kusama een seksueel bevrijdende naakte ‘happening‘ bij het Alice in Wonderland standbeeld in Central Park in New York. Kusama, die al vele jaren inspiratie zocht in Wonderland, beschreef Alice als de eerste hippie en positioneerde haar als een symbool van de tegencultuur, in het hart van het protest tegen de oorlog in Vietnam.

Politiek

Landen als Argentinië en Spanje hebben Wonderland in films gebruikt als metafoor voor de nationale politiek, of het nu gaat om staatsindoctrinatie in Eduardo Plá‘s Alicia en el país de las maravillas of onderdrukking onder generaal Franco in Jorge Feliu‘s Alicia en la España de las maravillas. In de Sovjet-Unie-animatie van Efrem Pruzhanskiy reciteert Alice een Russisch rijmpje waarin kritiek wordt geuit op het westerse imperialisme.

Japan is uniek in zijn fascinatie voor Alice in Wonderland. Het verhaal is er een cultureel fenomeen geworden en is een van de populairste bronnen voor manga en anime.

Alice at the Mad Hatter's Tea Party, Illustration for Alice's Adventures in Wonderland by John Tenniel, 1865 (c) Victoria and Albert Museum, London

Culinair

De Mad Hatter‘s Tea-Party is een iconische scène uit Alice in Wonderland en is een bron van inspiratie geweest voor talloze chef-koks. Heston Blumenthals theatrale menu van zijn met drie Michelinsterren bekroonde restaurant The Fat Duck speelt met ideeën uit het boek om zo buitengewone culinaire hoogstandjes te creëren. Geïnspireerd door Carrolls thema‘s van absurde logica, tijd en schaal, en Alice‘s zelfbevraging, laat Blumenthal in zijn nieuwe versie van Schildpadsoep een ‘gouden‘ zakhorloge (eigenlijk een gereduceerde bouillon bedekt met bladgoud) op magische wijze oplossen in heet water om een heldere consommé te creëren.

Adverteerders

In de jaren ‘50 en ‘60 grepen adverteerders naar de wereld van Wonderland om hun producten te verkopen aan een ontluikende massaconsumptiemaatschappij. Van huishoudelijke keukenproducten tot alcoholische dranken, de populariteit van de boeken (en de pas uitgebrachte Disneyfilm) maakte Alice in Wonderland tot een bijzonder krachtig verkoopinstrument, zowel voor volwassenen als voor kinderen. Alice en Guinness lijken vandaag misschien onwaarschijnlijke partners. Toch hebben ze maar liefst 30 jaar samengewerkt.

Photograph of the 'real' Alice Liddell, by Julia Margaret Cameron, 'Pomona', albumen print, 1872 (c) Victoria and Albert Museum, London

Wellicht meer dan een gouden middag

Alles begon toen Charles Lutwidge Dodgson (die schreef onder de naam Lewis Carroll) aan Alice Liddell op een namiddag in 1862 het verhaal uit zijn hoed toverde onderweg naar een picknick en de echte Alice hem vroeg om het op papier te zetten. Alice was een van de dochters van Henry Liddell, de decaan van het Christ Church College waarmee hij bevriend was. De expo stelt echter dat Alice in Wonderland wellicht het resultaat was van verschillende vertelnamiddagen eerder dan één ‘gouden’. De illustraties van John Tenniel riepen op zijn beurt de fantasierijke wereld op. De allereerste versie die de auteur aan Alice gaf, is voorzien van illustraties die Dodgson zelf maakte.

Fotograaf en eerste illustrator

Het fantasierijke universum riep Dodgson zelf ook op als fotograaf in 1863. Dat medium zat dan weliswaar in een beginstadion, Dodgson experimenteerde er graag mee en ging bijvoorbeeld voor dubbele belichting zodat het tafereel (The Dream) de indruk geeft dat er een Bijbelse verschijning in te zien is. Dodgson parodieerde in zijn werk verzen en populaire liedjes die de Liddell kinderen wellicht uit het hoofd kenden, zoals de verzen van Isaac Watts bijvoorbeeld. Die was een productief hymneschrijver die ritme en rijm gebruikte om kinderen te helpen leren.

Ook Tenniel parodieerde zijn eigen illustraties. Toen de installatie van een gedenkteken voor het Royal Courts of Justice voor verkeersopstoppingen zorgde, maakte hij een satirewerk over de situatie in ‘Alice in Blunderland‘. Ook nu worden metaforen uit de Alice-boeken nog steeds vaak gebruikt. In januari 2021 stelde cartoonist Peter Brookes van de Times het getreuzel van premier Boris Johnson aan de kaak door hem af te beelden als het Witte Konijn van Tenniel in een schets die ‘Boris in Blunderland‘ heet.

Lay-out

De lay-out van ‘The Mouse‘s Tale‘ in het boek die op enkele pagina’s buigt, was Carrolls idee. Hij vroeg om het vers eerst recht te laten drukken. Vervolgens knipte en plakte hij die in de vorm van een staart. De lay-out helpt de lezer om Alices verwarring tussen ‘staart‘ (‘tail’ in het Engels) en ‘verhaal‘ (‘tale’ in het Engels) te visualiseren. Wanneer het verhaal van de Muis wordt onderbroken, stelt zij hulpvaardig voor: ‘Je was bij de vijfde bocht, geloof ik?’

Viktor&Rolf Haute Couture AutumnWinter 2016 – Vagabonds. Photo credit Team Peter Stigter

De Alice look

Through the Looking-Glass laat de lezers kennis maken met Alices ‘look‘. Door modieuze gestreepte kousen en een zwarte hoofdband toe te voegen aan haar schortjurk met pofmouwtjes, creëerde John Tenniel een outfit die tot op de dag van vandaag de mode over de hele wereld inspireert. In dit openingshoofdstuk van het boek zit Alice ‘opgekruld in een hoek van de grote leunstoel, half in zichzelf pratend en half slapend‘. Tenniel heeft er speciaal op gelet dat Alices oog in een half wakende, half dromende toestand verschijnt.

Deze ‘Alice-look‘ is een inspiratiebron geweest voor wat er zich op de catwalk afspeelt, in de haute couture en in de streetstyle. Veel ontwerpen zijn gebaseerd op bekende motieven en beelden uit de boeken, zoals speelkaarten, schaakstukken, hoge hoeden en het kenmerkende ‘Alice‘-blauw, vaak met een Victoriaanse twist. Van Diors op Disney geïnspireerde jurk tot de meer recente rage van hoofdbanden: Alice is al meer dan 150 jaar een stijlicoon.

Op zoek naar identiteit

Doorheen de boeken verandert Alice van gedaante en grootte, en wordt ze herhaaldelijk geconfronteerd met de vraag ‘Wie ben je?‘ De situaties die ze aanpakt zijn vaak verontrustend en veranderen, omdat ze onzinnige personages tegenkomt en in vreemde werelden terecht komt.

Tegenwoordig kijken kunstenaars die onderwerpen als adolescentie, gender of psychologie onderzoeken naar de donkere kant van haar reis. Voor sommigen is het verhaal van Alice die opgroeit en koningin wordt een statement van vrouwelijk empowerment. Voor anderen kan het negatieve koloniale connotaties hebben. Maar haar avonturen blijven altijd relevant en boeiend, en dagen ons uit om ideeën over identiteit, macht en waarheid opnieuw te onderzoeken.

Wat Alice Curiouser and Curiouser zo interessant maakt is dat de expo iedereen aanspreekt, van muziekliefhebbers, fans van exacte wetenschappen, kunstliefhebbers (waaronder theater, film …), modeliefhebbers, kinderen (de tentoonstelling biedt enkele leuke doe-opdrachten) enz. Iedereen komt hier kortom aan zijn trekken. Ook de meerwaardezoeker zoals ondergetekende die de voor de gelegenheid licht roze geschilderde mannentoiletten best wel kon smaken. Het zit ‘m in de details en daar is het V&A zeer goed in. Reken ruim anderhalf uur voor een bezoek.

< Bert Hertogs >

Meer info op vam.ac.uk