Recensie Late Constable ★★★1/2

Late Constable is de eerste tentoonstelling die het late werk van Constable onderzoekt, werk dat een steeds expressievere stijl kreeg, en besteedt vooral aandacht voor de periode van 1825 tot de onverwachte dood van de kunstenaar in 1837. Hoewel John Costables topwerken zoals The Opening of Waterloo Bridge uit 1831 en Salisbury Cathedral from the Meadows uit 1832, waarbij hij aantoont dat hij zijn geliefde Suffolkse landschappen ver achter zich wist te laten, helaas niet te zien zijn in Late Constable bij de Royal Academy of Arts, geeft de expo in drie zalen wel inzicht hoe hij ertoe gekomen is, door in te zoomen op de werken die hij op het einde van zijn carrière en net voor zijn dood nog maakte. Van The Opening of Waterloo Bridge zien we een schets op halve grootte die van ca. 1829-31 dateert. En van Salisbury Cathedral from the Meadows een voorbereidende schets uit 1929. Hoewel de tentoonstelling inhoudelijk de moeite is, en dus kwalitatief is, ben je er op minder dan een uur door omdat de kwantiteit beperkt is.

(lees steeds verder onder de afbeeldingen)

John Constable, Salisbury Cathedral from the Meadows, c. 1829
Oil on canvas, 36.5 x 51.1 cm
Tate: Bequeathed by Henry Vaughan 1900

Photo ©Tate

De Waterloo Bridge werd plechtig ingehuldigd in 1817, op de tweede verjaardag van de Slag bij Waterloo. Constable probeerde de gebeurtenis vast te leggen in een reeks tekeningen en olieverfschetsen vanaf 1819. Een van de laatste olieverfschetsen voor het schilderij dat Constable uiteindelijk tentoonstelde in de Royal Academy in 1832 is te zien in Late Constable. Het toont de prins-regent die op het punt staat aan boord te gaan van de koninklijke schuit bij de Whitehall trap, terwijl een kanon wordt afgevuurd vanaf de brug die in de verte te zien is.

Constable beschouwde Salisbury Cathedral from the Meadows als een van zijn belangrijkste schilderijen. Zijn band met Salisbury ontstond door zijn vriendschap met John Fisher (1748-1825), bisschop van Salisbury, en diens neef, aartsdeken John Fisher (1788-1832), beiden belangrijke mecenassen. Het was deze laatste die Constable aanmoedigde de kathedraal van Salisbury te schilderen als afleiding voor het verdriet dat de kunstenaar leed na de dood van zijn vrouw Maria in 1828. De voorbereidende schets die te zien is in de expo Late Constable, op een kwart van de grootte van het uiteindelijke schilderij dat in 1831 werd tentoongesteld, lijkt al sterk op de uiteindelijke compositie.

John Constable werd geboren en groeide op in Dedham Vale, de vallei van de rivier de Stour in Suffolk. Als zoon van een rijke moleneigenaar ging hij in 1800 naar de Royal Academy School. Hoewel hij tegenwoordig gevierd wordt als een van de grootste Britse landschapsschilders, verkocht hij tijdens zijn leven slechts relatief weinig van zijn grote landschapsschilderijen en werd hij pas in 1829, op 52-jarige leeftijd, tot lid van de Royal Academy gekozen, net na de dood van zijn vrouw Maria die in 1828 aan tuberculose overleed.

Constable trouwde in 1816 met Maria Bicknell (1788-1828) en verhuisde permanent naar Londen. Hij had zijn reputatie als landschapschilder gevestigd met zijn zes-voet River Stour 'kanaal' scènes. Ver verwijderd van de landschappen in Suffolk die hij vaak ter plaatse schilderde, begon Constable zijn schilderijen nu in zijn atelier in Charlotte Street, Fitzrovia, samen te stellen. Hij werd meer afhankelijk van het geheugen en gebruikte eerdere plein-air studies naast nieuwe compositieschetsen. Door Maria's zwakke gezondheid brachten Constable en zijn gezin de zomermaanden buiten het centrum van Londen, in Hampstead door. Vanaf 1824 woonden zij voor langere perioden in Brighton in de hoop dat de zeelucht goed zou zijn voor Maria's gezondheid. In 1828 stierf ze echter aan tuberculose. Zeven jonge kinderen liet ze de kunstenaar na die nu helemaal instond voor hun zorg.

John Constable, Rainstorm over the Sea, ca. 1824-1828
Oil on paper laid on canvas, 23.5 x 32.6 cm
Royal Academy of Arts, London

Photo © Royal Academy of Arts, London; photographer: John Hammond

Rainstorm over the Sea uit 1824-28 is een van de meest dramatische schetsen die Constable maakte tijdens zijn verblijf in Brighton. De donderende zwarte wolken en stortregens zijn snel geschilderd om de vluchtige aard van de scène weer te geven. De lucht is met een reeks haastige penseelstreken geschilderd. Het zeeoppervlak wordt benadrukt door horizontale insnijdingen met de punt van het penseel.

Constables eerste kustgezicht op grote schaal, Chain Pier, Brighton, dat uit 1826-27 dateert, markeert een belangrijk keerpunt in de carrière van de kunstenaar. De pier zelf was pas geopend het jaar voordat Constable in 1824 voor het eerst in Brighton verbleef. Zijn besluit om de nieuwe pier te gebruiken als achtergrond voor een strandtafereel met meer traditionele elementen, zoals vissers op het strand, laat zien dat hij de stad ziet als een moderne badplaats.

John Constable, Cloud Study, Hampstead, Tree at Right, 11 September 1821
Oil on paper laid on board, red ground, 24.1 x 29.9 x cm
Royal Academy of Arts, London

Photo © Royal Academy of Arts, London. Photographer: John Hammond

Eerder, tussen 1821 en 1822 schilderde Constable talrijke wolkenstudies vanaf het hooggelegen terrein van Hampstead Heath, waar hij in de zomermaanden met zijn gezin woonde. Op de achterkant van zijn wolkenstudies noteerde hij vaak de tijd en datum en de specifieke weersomstandigheden, zoals (Hampstead, 11 september 1821. 10 tot 11. Ochtend onder de zon Wolken zilvergrijs, op warme grond. Zwoel. Lichte wind naar het Z.W. de hele dag goed - maar regen in de nacht die volgt.) Op latere leeftijd las hij veel over actueel meteorologisch onderzoek. Hij was zelfs van plan een lezing te geven over lucht en wolken, maar overleed voordat hij deze kon houden.

Constable bezocht de abdij van Netley met zijn vrouw Maria (1788-1828) tijdens hun huwelijksreis in 1816. Tijdens deze reis maakte Constable een schets van de abdij en later ook een ets, maar pas veel later, na Maria's dood, zou hij op het onderwerp terugkomen. De toevoeging van een figuur links naast een grafsteen, verlicht door het maanlicht, voegt een melancholieke toon toe aan het tafereel in het aquarel Netley Abbey by Moonlight uit 1833.

In Flatford Lock, A Path by a River uit 1810-12, zien we dat de rivier de Stour een belangrijke bron van inspiratie was voor Constable, en dat bleef zo gedurende zijn hele leven. In Late Constable zien we een van zijn vroegste schetsen van Flatford Lock, iets stroomopwaarts van de molen van zijn vader. Opmerkelijk is dat Constable slechts een deel van de bovendorpels van de sluis heeft afgebeeld, die waren aangebracht om te voorkomen dat de zijkanten van de sluis naar binnen zouden vallen, omdat ze de zichtlijn van zijn compositie belemmerden. De snel geschilderde lucht, met zijn golvende wolken en rondcirkelende vogels, geeft prachtig de sfeer van een Engelse zomerdag weer.

John Constable, The Leaping Horse, 1825
Oil on canvas, 142 x 187.3 cm
Royal Academy of Arts, London

Photo © Royal Academy of Arts, London; photographer: Prudence Cuming Associates Limited

The Leaping Horse uit 1825 is de laatste van de River Stour werken die Constables reputatie als serieuze landschapschilder vestigden. Het werd in 1825 tentoongesteld in de Royal Academy, maar bleef onverkocht. Constable wijzigde later de compositie door een knotwilg voor het paard te overschilderen, nog steeds zichtbaar op de schets op ware grootte die tevens is afgebeeld, waardoor de compositie krachtiger en gerichter werd door de aandacht te vestigen op de dramatische sprong van het paard.

Na het mislukken van de verkoop van The Leaping Horse besloot Constable niet langer 'kanaaltaferelen' over de rivier de Stour te schilderen, maar richtte hij zijn aandacht op lanen, dalen en panoramische vergezichten. De meer pastorale scène in The Cornfield uit 1826 toont een herdersjongen die zijn dorst lest in een plas water. Het is een gezicht op Fen Lane, een pad dat Constable als jongen zo vaak had bewandeld op zijn weg door de vallei van East Bergholt naar zijn school in Dedham.

Het veelgeprezen schilderij van Dedham Vale uit 1827 zorgde ervoor dat Constable in 1829 werd gekozen tot lid van de Royal Academy. Het kan worden gezien als een eerbetoon aan Constables vriend en beschermheer Sir George Beaumont (1753-1827), die het jaar daarvoor was overleden. De compositie doet denken aan een schilderij van de Franse kunstenaar Claude Lorrain (1600-1682), Hagar en de engel, dat vroeger deel uitmaakte van Beaumonts collectie.

Constable schilderde Hadleigh Castle in 1829 kort na de dood van zijn vrouw, in de maanden na zijn verkiezing tot lid van de Royal Academy. Hoewel hij het maakte toen hij veel pijn en angst kende, werd zijn evocatieve weergave van de ruïnes van Hadleigh Castle met uitzicht op de monding van de Theems goed ontvangen door de critici, wat een gevoel van rechtvaardiging gaf op dit kritieke keerpunt in zijn carrière.

John Constable, A Boat passing a Lock, 1826
Oil on canvas, 101.6 x 127 cm
Royal Academy of Arts, London

Photo © Royal Academy of Arts, London; photographer: Prudence Cuming Associates Limited

A Boat Passing a Lock uit 1826 koos de schilder om drie jaar later aan de Academy te presenteren. Een andere, rechtopstaande versie van hetzelfde onderwerp was verkocht op de eerste dag van de jaarlijkse tentoonstelling van 1824, waardoor het zijn meest succesvolle compositie tot nu toe was.

Eerder laat in zijn carrière richtte Constable zijn aandacht op aquarel met een enthousiasme dat hij sinds het begin van de jaren 1800 niet meer had getoond voor het medium. Deze nieuwe belangstelling bereikte zijn hoogtepunt in zijn beroemde aquarel Stonehenge uit 1835.

John Constable, Stonehenge, 1835
Watercolour, 38.7 x 59.7 cm
Victoria and Albert Museum, London. Bequeathed by Isabel Constable, daughter of the artist

Photo © Victoria and Albert Museum, London

In zijn latere jaren raakte Constable immers steeds meer gefascineerd door ruïnes. Voor Stonehenge greep hij terug op een tekening die hij in 1820 tijdens een bezoek aan de plek maakte. Hij voegde er een dramatische lucht met een dubbele regenboog aan toe, de ene eindigend in de buitenste ringen, de andere in het hart van het beroemde hoefijzer van Stonehenge. De juxtapositie van het oude monument en zijn moderne bezoekers wordt weerspiegeld in de tekst die voor de tentoonstellingscatalogus is gekozen: "Het mysterieuze monument van Stonehenge, afgelegen op een kale en grenzeloze heide, evenmin verbonden met de gebeurtenissen van voorbije eeuwen als met de gebruiken van het heden, voert je voorbij alle historische documenten terug in de duisternis van een totaal onbekende periode.”

Constable was ook een productief en bekwaam tekenaar. Hij werkte bij voorkeur met potlood, meestal voor schetsen in de vrije natuur, maar soms ook voor uitgewerkte tekeningen. Deze schetsen gebruikte hij later vaak als inspiratie voor zijn olieverfschilderijen, aquarellen en prenten.

Het was ook laat in zijn leven dat Constable de mogelijkheden van de prentkunst verkende, en een serie mezzotinten maakte om zijn gebruik van licht en schaduw te bevorderen, wat een krachtig middel van expressie was geworden in zijn late werk. Constable besteedde veel tijd en geld aan de prenten, die onder zijn supervisie werden vervaardigd door de prentkunstenaar David Lucas (1802-1881). De serie was gebaseerd op een aantal olieverfschetsen en een aantal van zijn voltooide schilderijen en aquarellen en werd tussen juni 1830 en juli 1832 in delen uitgegeven onder de titel Various Subjects of Landscape, Characteristic of English Scenery, from Pictures Painted by John Constable, R.A. (Engels landschap).

In 1824 exposeerde Constable The Lock, dat een van zijn meest succesvolle composities zou worden. Hij schilderde nog een versie in het volgende jaar en een derde in 1826, ditmaal in landschapsformaat. De laatste zou hij uiteindelijk in 1829 aan de Royal Academy presenteren als zijn Diploma Work. In deze schets onderzoekt Constable hoe hij de verticale compositie van het origineel kan overbrengen naar een horizontaal formaat, waarbij hij het blad uitbreidt.

Constable paste zich goed aan zijn nieuwe rol als lid van de Royal Academy aan en nam zijn taken met grote ijver en toewijding op zich. Hij maakte deel uit van de raad van bestuur en gaf les in het tekenen naar het leven aan de scholen van de Academy. Tussen 1833 en 1836 gaf hij tien lezingen over de geschiedenis van de landschapsschilderkunst, met als doel de status van deze kunst op te trekken tot die van de historieschilderkunst, die lange tijd als superieur werd beschouwd.

Hij bleef exposeren op de jaarlijkse tentoonstelling van de Academie, hoewel hij vaak met zijn gezondheid te kampen had en niet meer zo productief was als in voorgaande jaren. In 1831 exposeerde hij Salisbury Cathedral from the Meadows en in 1832 The Opening of Waterloo Bridge, ambitieuze onderwerpen waaruit blijkt dat hij zijn geliefde Suffolkse landschappen ver achter zich liet. Tegelijkertijd bleef hij zich echter laten inspireren door vroegere cottage- en riviergezichten, met als hoogtepunt The Valley Farm, dat in 1835 werd tentoongesteld. In dat olieverfschilderij op doek van The Valley Farm dat gelegen is aan de rivier de Stour net stroomafwaarts van Flatford Mill, komt ook voor in eerdere werken van Constable, het meest bekend is The Hay Wain. Het werd bekend als Willy Lott's House, genoemd naar de plaatselijke boer die er zijn hele leven woonde. Constable verkocht het schilderij, nogal ongebruikelijk, voordat het werd tentoongesteld in de Royal Academy.

Constable maakte ook een reeks grote olieverfschetsen, die opvallen door de buitengewone vrijheid van zijn penseelvoering en het gebruik van het paletmes.

John Constable, Cenotaph to the Memory of Sir Joshua Reynolds, 1833–6
Oil on canvas, 132 x 108.5 cm
National Gallery, London. Bequeathed by Miss Isabel Constable as the gift of Maria Louisa, Isabel, and Lionel Bicknell Constable, 1888

Photo © The National Gallery, London

In 1836 exposeerde Constable de Cenotaph to the Memory of Sir Joshua Reynolds tijdens de laatste jaarlijkse tentoonstelling in Somerset House. Het had geen passender eerbetoon aan de Royal Academy kunnen zijn, een samenvatting van alles wat Constable tijdens zijn leven had willen bereiken. Dit was ook het laatste schilderij dat Constable zou zien tentoongesteld worden in de Royal Academy. Het is een hommage aan Sir Joshua Reynolds (1723-1792), de eerste voorzitter van de Academie, en toont de cenotaaf die werd opgericht door Sir George Beaumont (1753-1827) op het terrein van zijn huis in Coleorton Hall, Leicestershire. Constable brengt ook hulde aan de oude meesters: aan weerszijden zijn bustes van Michelangelo en Rafaël te zien, en de behandeling doet denken aan het late werk van Titiaan.

Constable bezocht Arundel in 1835 met zijn oudste zoon, John Charles (1817-1841), die voorstelde dat zijn vader een groot schilderij zou maken van Arundel Mill and Castle (1837). Aan dit schilderij werkte Constable toen hij in de nacht van 31 maart 1837 onverwacht overleed. Het schilderij werd voldoende af geacht om naar de Royal Academy te worden gestuurd en werd postuum tentoongesteld in het nieuwe gebouw aan Trafalgar Square, dat werd gedeeld met de National Gallery.

< Bert Hertogs >

Late Constable. Nog tot 13 februari 2022 in de Royal Academy of Arts in Londen. Tickets en info op: royalacademy.org.uk