Recensie Vergeet me niet ★★★★

Meer dan 5 eeuwen geleden, rond 1500 kwam de portretkunst op in Europa. Daar wijdt het Rijksmuseum in Amsterdam met ‘Vergeet me niet’ nog tot en met 16 januari 2022 een tijdelijke expo aan. Die is ingedeeld in verschillende thema’s. Beginnen doet die met de memoria, of de portretten van mensen die willen dat er voor hen gebeden wordt en op een bepaalde manier herinnerd willen worden als ze dood zijn (niet zelden zijn dat ook portretten die gebaseerd zijn op een dodenmasker), anderen wilden met hun portret hun macht tonen, hun prestige, ook door hun (jonge) kinderen stevig tegen zich aan te drukken (zoals in ‘Hans Urmiller & zoon’ van Son Barthel Beham), de rijke burgerij liet zich portretteren met een verwijzing naar hun beroep (een passer voor een architect bv.), anderen wilden tonen hoe geleerd men was (door met een groot boek te onderstrepen hoe belezen men was bv.), of wilden net hun gezag tonen of angst opwekken (in Veurne moesten veroordeelden wanneer ze het bestuur hadden beledigd verplicht voor een beeltenis in brons betalen die in de rechtszaal gehangen werd met een bijhorende plaquette die hun misdrijf beschreef), bewonderd worden, ambitie of de liefde tonen. Wij gooien alles door elkaar, focussen niet zo zeer op de internationale topwerken die o.a. uit de collectie van de Gemäldegalerie, het Museo Civico d’Arte Antica, Palazzo Madama in Turijn, het Städel Museum in Frankfurt, het Kunstmuseum in Bazel of de National Gallery of Art in Washington komen maar zoomen in op de nieuwswaarde van de werken zélf. We deelden die in, in 4 thema’s: het zeldzame, een van de eersten, het bijzondere en tenslotte focussen we op opmerkelijke vrouwen (zeker voor die tijd).

Het zeldzame

(lees steeds verder onder de afbeeldingen)

Jan Jansz Mostaert, Portrait of an African Man (Christophle le More?), ca. 1525 - ca. 1530. Rijksmuseum

Studie van een knielende man is een van de weinige tekeningen die overgebleven zijn uit de werkplaats van Dirk Bouts (1410/20-1475) en/of uit diens werkplaats. Het werk uit Leuven dateert van rond 1470. We zien een draperiestudie die nodig is om een portret later te kunnen maken. De schets met zwart krijt focust vooral op hoe de plooi van de kledij van de geportretteerde valt want die is met pen en inkt uitgewerkt.

Een Afrikaanse man van Jan Mostaert (1474-1552/53) dat van ca. 1525-1530 dateert en Mechelse roots heeft, is het enige zelfstandige geschilderde portret van een zwarte man dat bekend is uit de late middeleeuwen en renaissance. Je zou kunnen denken dat hier een Afrikaanse edelman geportretteerd werd maar dat is niet het geval. Zijn kleren kan je immers bezwaarlijk luxueus noemen.

Een van de eersten

Rijksmuseum/Albertine Dijkema - Tentoonstelling Vergeet me niet

Een Afrikaanse man van Albrecht Dürer (1471-1528) uit 1508 is de vroegst bekende tekening van een zwart persoon in de West-Europese kunst. Het werk in zwart krijt toont een man waarvan we tot nu toe niet weten wie hij is. Dürer slaagt erin om de stereotypen rond mensen van kleur uit de weg te gaan die nadien echter nog vaak te zien zullen zijn in de Europese kunst. Het is bijzonder dat er twee werken met een Afrikaanse man als geportretteerde te zien zijn bij Vergeet me niet. Er bestaan immers maar een handvol portretten uit de renaissance die mensen van kleur tonen.

‘Jacob Cornelisz schildert zijn vrouw Anna’ van Dirck Jacobsz (1496-1567) is het vroegst bekende portret van een schilder achter een ezel. Het is gemaakt rond 1533 in Amsterdam. In het vernieuwende herinneringsportret zien we zijn vader Jacob aan het werk. Jacob is zijn vrouw Anna aan het schilderen. Dirck Jacobsz eert zo zijn beide ouders.

De vroegste burgerlijke kinderportretten komen uit het Duitstalig gebied. Jongen met blond haar en Jongen met bruin haar, wellicht zijn het zonen van een rijk echtpaar uit Bazel, die Ambrosius Holbein (ca. 1494-1519) rond 1516 schilderde in Basel lijken op elkaar en toch weer niet. Zeker, de twee jongens dragen dezelfde kleren wat een typisch gebruik was in vorstendommen en de rijke burgerij gewoon kopieerde.  Maar de verschillen tussen de twee werken zijn er wel: het hout van de panelen, de schilderstijl, en de rijk versierde nissen gelijken niet op elkaar.  

In 1526 was de maneblusser Jan Gossaert (ca. 1478-1532) met ‘Dorothea, Hans & Christine, kinderen van Christian II, Koning van Denemarken, en Isabella van Oostenrijk’ een van de eersten die kinderen niet stijf naast elkaar portretteerde wat tot dan toe gangbaar was. Neen, hier toont hij de achtjarige Hans, de zesjarige Dorothea en de vierjarige Christina die donkere rouwkledij dragen, losjes gegroepeerd rond een tafel in hetzelfde jaar dat hun moeder Isabella, de koningin van Denemarken overleed.

Piero di Cosimo, Portraits of Giuliano and Francesco Giamberti da Sangallo, 1482 - 1485. Rijksmusuem, on loan from the Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis

Een van de eerste portretten waarin we zien welke job diegenen die op het schilderij staan uitvoeren, merken we in Giuliano & Francesco Giamberti da Sangallo van Piero di Cosimo (1462-1522) dat tussen 1482 en 1585 gemaakt werd. Giuliano da Sangallo was een architect (te zien aan de pen en de passer die bij hem afgebeeld staan) in Firenze, zijn vader Francesco die net overleden was, was ook een architect en tevens een musicus (te zien aan de bladmuziek die voor hem ligt). Het was toen nog redelijk nieuw in Italië dat naast dergelijke attributen een portret op de achtergrond ook werd voorzien van een landschap.

Een van de eerste portretten van een Hollands burger waarin we kunnen zien welk beroep die uitoefende, is overigens ‘Een echtpaar’ van Maarten van Heemskerck (1498-1574) uit 1529. Daarin is een man, een handelaar, zijn kas aan het leegmaken. Zijn vrouw zit aan het spinnenwiel.

Het bijzondere

Sofonisba Anguissola, Zelfportret aan de schildersezel, ca. 1556–1557. Lancut, Muzeum-Zamek w Lancucie

Kardinaal Erard de la Marck wordt in Erard de la Marck & De Heilige familie van Jan Cornelisz Vermeyen (ca. 1500-1559), een Mechelaar die het werk tussen 1528 en 1530 maakte, met zijn handen afgebeeld als iemand die aan het praten is. Hij is het die de aandacht opeist in het werk en niet de heilige familie. Dat en het feit dat ie niet al biddend te zien is, maakt dit schilderij bijzonder.

In het begin van de zestiende eeuw zijn het vooral mannen die afgebeeld worden op schilderijen, zeker als het schilders zijn die zichzelf portretteren. Toch toont het langst bewaarde zelfportret van een schilder achter een schildersezel, niet een man, maar een vrouw. In Zelfportret van Sofonisba Anguissola (ca. 1535-1625) dat gemaakt werd in Cremona rond 1556-1557 is dat het geval. De schilderes was van adel en tevens ook een van de weinige schilderessen uit die tijd.

Opmerkelijke vrouwen

Joos van Cleve (ca. 1485/90-1540/41) schilderde Eleonora van Castille rond 1531 in Parijs. Toen zij huwde met Frans I van Frankrijk, maakte dat deel uit van de vredesonderhandelingen tussen hem en haar broer Karel V. Het was de gewoonte dat vrouwen de mode van hun nieuwe land overnamen wanneer zij trouwden. Maar Eleonora bleef zich duidelijk aan de toenmalige jongste Spaanse trends vasthouden wat te zien is in haar kledij en haartooi.  Waarom dat zo was? Wellicht om iedereen te tonen dat ze zich niet ging laten domineren.

Nog straffer is het verhaal van Beetke van Rasquert. Toen haar man (hij was een plattelandsburgemeester en kantonrechter avant la lettre) in 1528 overleed, nam zij zijn bestuurlijke en rechterlijke taken in het Groningse Vredewold over. Dat was uitzonderlijk. Maar al even bijzonder was dat ze toen een op zichzelf staand portret van zich liet maken. Niet-adellijke vrouwen werden destijds in de Nederlanden doorgaans enkel geportretteerd samen met hun man. In het portret van een anoniem kunstenaar dat uit 1545 dateert, toont ze haar macht en onafhankelijkheid. Ze poseert immers frontaal.

Bijzonder zelfbewust, bijna vorstelijk zit Machtelt Suijs in het portret dat Maarten van Heemskerck (1498-1574) van haar rond 1540 in Alkmaar maakte nadat de kunstenaar in Italië de statige portretkunst van Firenze had leren kennen. Een portret als dit waar we enkel een vrouw in afgebeeld zien was zoals gezegd in die tijd bijzonder zeldzaam in Noord-Europa. Wellicht was het de bedoeling dat ook haar man met haar afgebeeld zou worden.

De klassieke verhoudingen tussen man en vrouw die omgedraaid worden. Dat zien we tenslotte zelfs in Man en een vrouw, triktrak spelend. Een schilderij dat Jan Sanders van Hemessen (ca. 1500-1555/56) in 1532 in Antwerpen maakte. Dat zij aan de winnende hand is, zie je aan haar glimlach en haar wijsvinger die naar het spelbord wijst.

< Bert Hertogs >

Reken 1,5 uur voor de boeiende expo Vergeet mij niet. Indien je daarnaast ook de permanente collectie wil bekijken heb je al gauw 4 uur nodig, alleen al om de hoogtepunten te zien zoals Het melkmeisje van Johannes Vermeer, Zelfportret, Isaak en Rebekka, bekend als 'Het Joodse bruidje' en De Nachtwacht van Rembrandt van Rijn, Zelfportret, Portret van een man met één oog, en De Molen, 'Le Blute-Fin' van Vincent van Gogh, Meisje in witte kimono van George Hendrik Breitner, Een molen aan een poldervaart, bekend als 'In de maand juli' van Paul Joseph Constantin Gabriël, Diorama van een du, dansfeest op de plantage van Gerrit Schouten, De Slag bij Waterloo van Jan Willem Pieneman, Delfts aardewerk, de Shiva Nataraja, de bibliotheek, het Poppenhuis van Petronella Oortman, het scheepsmodel William Rex Adriaen de Vriend, en Portret van Don Ramón Satué door Francisco José de Goya y Lucientes.

Meer info en tickets op: rijksmuseum.nl