Recensie Dürers Journeys ★★★★

Nog tot 17 februari 2022 kan je in the National Gallery in Londen naar Dürers Journeys, de expo die zich focust op deze Renaissancekunstenaar, die o.a. gekend is om zijn schilderwerk, gravures en houtsneden, en de reizen die hem onder andere naar de Lage Landen brachten, zoals Brussel en Antwerpen die een impact hadden op zijn werk.

In Antwerpen bezocht hij namelijk het huis van Quinten Massys en ontmoette hij de humanist Erasmus. In 1526 zal hij zo minstens één portret van Erasmus maken nadat hij hem ontmoet had in Antwerpen en in Brussel in 1520 toen hij de Lage Landen bezocht. Zijn portret van Erasmus is te zien in deze tentoonstelling. Erasmus, die een grote bewondering had voor het werk van Dürer, uitte in 1525 echter ook zijn frustratie over het feit dat de kunstenaar het portret waaraan hij in Brussel was begonnen, niet had voltooid. In 1528 klaagde hij dat de gegraveerde gelijkenis niet op hem leek. Deze gravure was een van de laatste die Dürer maakte.

Dürer ontmoette Lucas van Leyden - een jongere, zeer getalenteerde prentkunstenaar die hij omschreef als 'een kleine man' - en zag het altaarstuk The Deposition van Jan Gossaert in Middelburg. Hij prees de jonge kunstenares Susanna Horenbout en ontmoette haar in 1521 toen ze ongeveer achttien jaar was. Hij kocht een miniatuur van de Salvator Mundi, geschilderd door Susanna, voor één gulden. Hij was zo verbaasd over haar vaardigheid dat hij in zijn dagboek schreef: ‘Het is een groot wonder dat een vrouw zulk werk kan maken.’

Horenbout leerde haar vak kennen van haar vader Gerard Horenbout, een verluchter van handschriften. In de Maagd Maria zien we de maagd en het kind omringd door een koor van zingende engelen, verlucht in rijk ultramarijn. Minuscule streken schelpgoud accentueren de brokaten gewaden en gouden lokken van de engelen - zelfs de engelen achteraan in de menigte hebben kleine krulletjes, die in wit geaccentueerd zijn. De maagd omhelst haar zoon met grote tederheid, grijpt zijn voet en ondersteunt zijn lichaam wanneer hij probeert te staan.

Verluchtingen in manuscripten zoals deze waren bedoeld als hulpmiddel bij contemplatie en privé-devotie. Het getijdenboek dat te zien is in de expo Dürers Journeys was eigendom van Margaretha van Oostenrijk. Toen Dürer in de Lage Landen was, zocht hij in haar een mecenas.

Het verschil in kwaliteit en afwerking tussen deze verluchting (die veel verfijnder en gedetailleerder is en tedere emotie toont) en een andere die te zien is in dezelfde kast en uit hetzelfde getijdenboek komt, is opmerkelijk en doen mee vermoeden dat Susanna Horenbout de auteur was van de fraaiste Salve Regina-verluchting.

Dürer zocht ook het werk van oudere kunstenaars op. Hij bezocht de collectie van Margaretha van Oostenrijk, die het Arnolfini portret van Jan van Eyck bezat, en bewonderde de figuur van Eva in het altaarstuk van van Eyck in Gent.

(lees steeds verder onder de afbeeldingen)

Albrecht Dürer, Madonna and Child, about 1496–9
Oil on panel, 52.4 x 42.2 cm
National Gallery of Art, Washington, Samuel H. Kress Collection, 1952.2.16.a
Image courtesy of the Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington, DC.

Dürer werd opgeleid door zijn vader die een goudsmid was. Later ging hij in de leer bij schilder en houtsnede ontwerper Michael Wolgemut. Door te reizen kwam hij in contact met verschillende meesters en deed ie ervaring op. Dürer huwde in Nuremberg met Agnes Frey. Kort daarna, wellicht door een uitbraak van de pest in 1494, vertrok hij weer, op reis over de Alpen. Kort daarna, in 1495 schilderde hij Madonna en kind, dat voor het eerst in het VK te zien is. Het kwam overgevlogen van de National Gallery of Art in Washington DC.

Zijn aquarelschetsen die sfeervolle taferelen tonen, gebruikte hij als referentiemateriaal voor toekomstige werken zoals gravures. Dürer bereikte vermoedelijk Venetië en weerspiegelde wat hij daar zag in zijn werk.

The Road to Calvary van Martin Schongauer dat dateert van rond 1475 is een uitzonderlijk grote en spectaculair gedetailleerde gravure van Christus die het kruis draagt op weg naar zijn kruisiging en kan zeker gerekend worden tot een van Schongauers meesterwerken. Het contrast tussen de dramatisch donkere hemel en de lichtere weergave van de verte rechts is een bijzonder opmerkelijke prestatie, net als het gevoel voor drama dat hij in het verhaal brengt. Schongauers technische meesterschap en innovatie inspireerden Dürer om hem in Colmar te bezoeken, maar die overleed kort voor Dürers aankomst.

Albrecht Dürer
Christ among the Doctors, 1506
Oil on panel, 64.3 x 80.3 cm
Museo Nacional Thyssen-Bornemisza, Madrid (1934.38)
© Museo Thyssen-Bornemisza, Madrid

Dürers studie van het hoofd van ‘Christus tussen de dokters’ werd gemaakt op hetzelfde vel als dat van het hoofd van de luitspelende engel in zijn altaarstuk van De Maagd van het Feest van de Rozenkrans. De studies werden in tweeën gesneden, maar zijn nu weer aan elkaar gezet. Ze behoren tot de mooiste studies van Dürer en tonen zijn meesterschap in de techniek van het gebruik van Venetiaans blauw papier voor de middentoon, met vloeiende zwarte penseelvoering en witte accenten.

Uit het Rijksmuseum in Amsterdam is het werk Adam en Eva uit 1504 te zien. In deze beroemde gravure toont Dürer zijn meesterschap in techniek en het resultaat van zijn voortdurende studie van de menselijke verhoudingen. Bij het maken van Adams torso werd Dürer duidelijk beïnvloed door het werk van de prentkunstenaar Jacopo de' Barbari, die hij in 1500 ontmoette, en door de klassieke beeldhouwkunst. Zijn herziene systeem van verhoudingen meet nu tot de hiel in plaats van onder de tenen, in tegenstelling tot een eerdere studie van hem die tevens te zien is in deze expo.

Albrecht Dürer
Burkhard of Speyer
Lent by Her Majesty The Queen, 1506
Oil on panel, 31.7 x 26 cm
Royal Collection Trust / © Her Majesty Queen Elizabeth II 2020

Fascinerend is het portret van Burkhard of Speyer uit 1506 wiens prominente neus uit zijn getekende gezicht steekt. De Queen leende het werk uit voor deze tentoonstelling. Burkhard komt ook voor in Dürers altaarstuk ‘De Maagd van het Feest van de Rozenkrans’, gemaakt voor de Duitse kooplieden in Venetië. Dit portret heeft het strakke hoofd-schouder formaat dat Dürer gebruikte in andere portretten die hij maakte in Venetië en dat duidelijk geïnspireerd is op de lokale gewoonten. Het driekwartperspectief met diepe schaduwen rechts van het gezicht en de hals geven een gevoel van beweeglijkheid en dramatiek aan het sterk gekarakteriseerde gezicht.

In ‘De Maagd van het Feest van de Rozenkrans’, een vroege kopie die tussen 1606 en 1612 gemaakt werd naar Dürers beschadigde origineel uit 1506 dat zich nu in Praag bevindt, zien we Burkhard tussen de menigte. Hij is de vierde figuur van links en gekleed met dezelfde zwarte hoed en jas als het portret, net als het driekwart profiel van zijn spitse gezicht dat identiek is. Dürer werd veel gevraagd om portretten te maken toen de kunstenaar in Venetië was. Zijn succes was zelfs zo groot dat hij niet naar huis kon terugkeren. Aan zijn vriend Pirckheimer schreef hij: 'Ik zal ten laatste over 4 weken klaar zijn om te vertrekken, maar ik moet eerst de portretten maken van enkele mensen aan wie ik het beloofd heb.’

Het portret van Bernhard von Reesen uit 1521 verschilt niet zo sterk van dat van Burkhard of Speyer. Ook hier toont Dürer een nauw uitgesneden figuur met een eenvoudige achtergrond. Hij heeft zelfs de randen van de grote hoed van de geportretteerde weggesneden. De eenvoud benadrukt zijn open blik en hoekige gezicht, gezien in driekwart vooraanzicht.

‘De Heilige Hiëronymus in zijn studeervertrek’ uit 1514 behoort ook tot een van de topwerken uit Dürers Journeys. Het licht dat door het raam valt op deze prent valt op. Het glas werpt ronde, heldere vlekken op de muren - gebieden die Dürer niet gegraveerd liet. Schaduwen worden aangegeven door fijn ingekerfde parallelle lijnen. Onder de tafel zijn de donkerste schaduwen gekruist. Kleinere puntjes met een diepere stippeling geven de verlichte zones textuur.

Dit tafereel getuigt niet alleen van het spel van het licht, maar ook van een meesterlijke beheersing van de textuur. Kijk maar naar de knusse kussens, boller geworden door de verdeling van zorgvuldig gebogen lijnen, of de gekrulde haren in de warrige vacht van de leeuw. Dürer bleef gedurende zijn hele carrière terugkeren naar het onderwerp van de heilige Hiëronymus. Hier stelt hij de heilige voor in zijn studeerkamer, misschien werkend aan zijn vertaling van de Bijbel.

Prentkunst was een bevrijdend medium voor Dürer. Zijn schilderijen werden gewoonlijk in opdracht gemaakt, volgens de specificaties van een opdrachtgever. Maar de prentkunst stelde hem in staat te experimenteren en zijn werk vervolgens op de open markt te verkopen. Hij werd daarbij geholpen door zijn moeder Barbara en zijn vrouw Agnes, die optraden als zijn verkoopagenten op plaatselijke prentenbeurzen.

Hét vel dat wellicht enkele van de opwindendste ontmoetingen toont die Dürer meemaakte tijdens zijn reizen is te zien in zijn ‘Schetsen van dieren en landschappen’ uit 1521. Voor de slapende leeuw gebruikte de kunstenaar snelle streken om de golvende textuur van elk individueel haar vast te leggen. De baviaan is getekend met minder aandacht voor zijn vacht, maar Dürer heeft blauwe en rode wassingen gebruikt om de kenmerkende kleur van het dier vast te leggen. De dieren die hier te zien zijn, zijn waarschijnlijk het resultaat van een assemblage van studies die op verschillende momenten zijn gemaakt. De twee landschappen links zijn ook op verschillende tijdstippen gecreëerd.

Dürer had vóór zijn reis naar de Lage Landen geen leeuwen in het echt gezien. Hij kwam ze voor het eerst tegen in de dierentuin van het Koninklijk Paleis in Brussel. Ook van de Brusselse dierentuin maakte hij een schets. Op 10 april 1521 zag hij opnieuw leeuwen in de dierentuin van Gent. Daarover schreef hij: ‘Toen ik in Gent kwam, kwam de Deken van het schildersgilde naar mij toe en bracht de meest vooraanstaande schilders met zich mee; zij bewezen mij grote eer, ontvingen mij aller edelmoedigst [...] en aten avondmaal met mij. Woensdagmorgen vroeg brachten zij mij naar de toren van Sint-Jan; van daarboven zag ik de grote wonderbare stad, waar ook ik zojuist als groot was beschouwd. Daarna zag ik het retabel van Gent; dat is een zeer kostbaar, bedachtzaam schilderij. Daarna zag ik de leeuwen, en tekende er een met zilverpunt.’

In ‘Nine Studies of Saint Christopher’ uit 1521 zien we de heilige met de voeten in het water steeds vanuit een ander standpunt terwijl hij het Christuskind dat steeds zwaarder begint te wegen over de rivier draagt. In één schets lijkt hij te bezwijken onder het gewicht omdat het Christuskind het gewicht van de wereld draagt. De vloeiende, kronkelende draperie van de figuren versterkt het gevoel van animatie. Dürers studies van de heilige Christoffel tonen het paar op verschillende momenten van hun hachelijke reis. Op één na tonen al deze tekeningen Christoffel die een staf gebruikt die hem kan helpen stabiel te blijven. Enkele studies tonen Christus en Christoffel in gesprek. In de studie linksonder is het Christuskind zwaarder geworden, en buigt Christoffel voorover met het gewicht.

< Bert Hertogs >

Meer info en tickets: nationalgallery.org.uk