Recensie Van Gogh Self-Portraits ★★★★1/2

Nog tot 8 mei 2022 kan je in The Courtauld Gallery naar Van Gogh Self-Portraits. De expo die over twee tentoonstellingsruimten loopt, brengt voor het eerst ooit de helft van de zelfportretten van de kunstenaar bij elkaar. Zelfportretten die van Gogh (1853-1890) vooral op het einde van zijn carrière maakte. Een daarvan is een tekening uit 1887 die ie in Parijs creëerde. Het is een zeldzaam exemplaar omdat er maar twee tekeningen gekend zijn met zelfportretten die van Gogh maakte. De allereerste keer dat er zelfportretten van van Gogh publiek te zien waren, was overigens tijdens een tentoonstelling die de kunstenaar in november 1887 organiseerde in een restaurant in de Parijse wijk Montmartre.

(lees steeds verder onder de afbeeldingen)

(c) Vincent van Gogh (1853 - 1890), Self-Portraits, 1887, Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Foundation)

35 zelfportretten maakte Vincent van Gogh maar liefst en dat op een relatief korte tijd: tussen zijn 33ste en 36ste wanneer hij op het hoogtepunt van zijn artistieke kunnen was. De Londense tentoonstelling toont aan dat Vincent van Gogh zichzelf portretteerde omdat het een goedkope manier was om te werken, hij moest zo alvast geen model betalen (tijdens zijn carrière bleek ie wel eens krap bij kas te zitten, wat ook te zien is in één werk dat uit de zomer van 1887 dateert en overkwam van het Wadsworth Atheneum Museum of Art in Hartford, Connecticut, waarvoor hij met een doek dat ie eerder gebruikt had en naar zijn broer Theo had gestuurd, opnieuw aan de slag ging maar dan op de achterkant), om verschillende technieken uit te proberen en zijn stijl dus te zien evolueren maar ook als een vorm om zijn eigen identiteit als mens en als kunstenaar beter te kunnen vatten. ‘Men zegt (...) dat het moeilijk is zichzelf te kennen, maar het is ook niet gemakkelijk om jezelf te schilderen.' schreef hij in 1889 aan zijn broer Theo. Wat deze Van Gogh Self-Portraits zo sterk maakt, is dat ie weg blijft van het subjectieve. Géén emotionele of psychologische analyses krijgen we hier dus te zien of te lezen.

Van Goghs zelfportretten vallen vooral op door hun verscheidenheid. Hoewel zijn gelaatstrekken onmiddellijk herkenbaar zijn met zijn doordringende groene ogen, rode baard en gemberkleurig haar, weerspiegelen zijn werken zijn overtuiging dat "naar mijn gevoel dezelfde persoon materiaal levert voor zeer uiteenlopende portretten.”

Van Gogh presenteert zichzelf ook in verschillende gedaanten, afwisselend een elegante heer in een driedelig pak en een werkende schilder in zijn blauwe kiel. Van Gogh heeft nooit gestreefd naar een exacte of onveranderlijke gelijkenis. Een vriend merkte zelfs op dat van Goghs portret door John Peter Russell een nauwkeurigere weergave was dan van Goghs eigen werken. Hun doel varieert dan ook aanzienlijk, sommige zijn gemaakt als snelle schetsen in een enkele sessie, terwijl andere werken zijn uitgewerkt en bedoeld zijn om te worden tentoongesteld.

Van Gogh Self-Portraits tracht het idee te weerleggen dat van Goghs zelfportretten niet meer waren dan uitbarstingen van rauwe emotie wanneer de kunstenaar zichzelf in de spiegel zag. Van Gogh beschouwde het portretteren namelijk als een van de hoogste vormen van kunst en zijn zelfportretten waren een vitale test voor zijn vaardigheden.

De eerste zaal bij Van Gogh Self-Portraits focust op de eerste zelfportretten van de in Nederland geboren kunstenaar. Het allereerste maakte hij eind februari 1886 in Parijs. In die periode  experimenteert hij met kleur en penseelvoering. In de tweede zaal zijn zelfportretten te zien die van latere datum zijn (velen zijn gemaakt in het zuiden van Frankrijk) waarin duidelijk te merken is dat de ambitie van de schilder gegroeid was.

In februari 1888 verhuist Vincent van Gogh naar Arles in het zuiden van Frankrijk omdat hij het stadsleven moe geworden was en op zoek was naar warmer licht. Datzelfde jaar, op 23 december, snijdt hij zijn linkeroor af na een ruzie met zijn vriend en huisgenoot Paul Gauguin.

(c) Vincent van Gogh (1853 - 1890), Self-Portrait with Bandaged Ear, January 1889, The Courtauld Gallery, London (Samuel Courtauld Trust)

‘Zelfportret met verbonden oor’ dat hij in januari 1889 in Arles maakte en The Courtauld Gallery in Londen (Samuel Courtauld Trust) bezit, is het enige zelfportret van Vincent van Gogh met een herkenbare setting. De kunstenaar stelt zichzelf voor in het kleine atelier dat op de begane grond van zijn huurhuis in Arles is ingericht. Hij wordt geflankeerd door een doek op een ezel en een Japanse houtsnede, een belangrijke inspiratiebron. Van Gogh schilderde dit werk een week nadat hij het ziekenhuis had verlaten waar hij was behandeld na de verminking van zijn linkeroor (hier afgebeeld als zijn rechter, omdat hij zichzelf altijd in een spiegel schilderde). Het zelfportret kan worden gezien als een krachtig statement van van Gogh dat hij weer aan het werk is gegaan. Het zijn vooral de trefzekere penseelvoering en de felle kleuren van de kunstenaar die zijn hernieuwde ambitie als schilder uitdrukken.

(c) Vincent van Gogh (1853 - 1890), Self-Portrait with Felt Hat (1886 - 1887), Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Foundation)

In ‘Zelfportret met vilthoed’, uit 1886, dat tot een van zijn eerste zelfportretten gerekend kan worden, begon hij te experimenteren met licht, beïnvloed door de avant garde schilders die hij in de Franse hoofdstad ontmoette, en vooral dan zij die zich met het impressionisme associeerden. In dit werk valt een sterke lichtstraal op de ene kant van zijn gezicht, terwijl de diepe schaduwen aan de andere kant zijn weergegeven in tinten roze en groen. Het matte effect van het oppervlak doet denken aan peinture à l'essence (verf waarvan de meeste olie is verwijderd en die met terpentijn is verdund), een favoriete methode van Edgar Degas en Henri de Toulouse-Lautrec, die van Gogh goed kende.

(c) Vincent van Gogh (1853 - 1890), Self-Portrait with Grey Felt Hat, spring 1887, Rijksmuseum, Amsterdam

Naarmate van Goghs carrière vorderde, groeide zijn zelfvertrouwen om kleur te gebruiken, ingegeven door de grote belangstelling van de kunstenaar voor impressionistische en neo-impressionistische kunst, vertegenwoordigd door schilders als Claude Monet en Georges Seurat. In 1887 alleen al maakte van Gogh meer dan de helft van het aantal zelfportretten die gekend zijn van hem. Het was dan ook een sleuteljaar voor zijn artistieke ontwikkeling. ‘Zelfportret met grijze vilthoed’ uit dat jaar dat uitgeleend werd door het Rijksmuseum in Amsterdam is een zeldzame afbeelding van van Gogh die de kijker recht aankijkt. De kunstenaar nam zelden deze frontale houding aan in zijn zelfportretten, misschien omdat het zijn magere wangen benadrukte, hol door ontbrekende tanden.

Van Gogh portretteert zichzelf ofwel in een blauwe kiel of zoals in de meeste van zijn werken die dateren uit de lente van 1887 met steeds hetzelfde witte hemd, blauwe das onder zijn bruine jas met een marine bies. Hij stelt zichzelf voor vanuit verschillende invalshoeken, waarbij hij de impact van deze variaties onderzoekt. De pointillistische stijl die hij introduceert in een zelfportret in die periode is opmerkelijk. Van Gogh toont aan dat ie aan de slag ging met de techniek waarmee Georges Seurat pionierde, om pure kleurrijke stippen – niet zelden elkaars tegengestelden op het kleurenpalet zoals het complementaire blauw en oranje dat op de achtergrond van een van zijn werken te zien is  - naast elkaar te plaatsen om zo tot een levendig oppervlak te komen. Van Gogh volgde echter niet Seurats manier van werken op een getrouwe manier. Van Gogh gebruikte kleur immers op een instinctieve manier, en varieerde zijn penseelstreken in functie van het onderwerp.

Op een zelfportret dat hij in de zomer van 1887 in Parijs maakte en dat nu eigendom is van de Stichting E.G. Bührle Collectie en in langdurig bruikleen aan het Kunsthaus Zürich gegeven is, stelt Vincent van Gogh zichzelf enigszins van bovenaf voor, een hoek die zijn brede voorhoofd en terugwijkende haarlijn onbehoorlijk doet uitkomen. De korte penseelstreken en vetgroene streepjes die zijn gezicht en haar benadrukken, lopen vooruit op de experimentele techniek die hij later dat jaar in zelfportretten ontwikkelde.

(c) Vincent van Gogh (1853 - 1890), Self-Portrait with Straw Hat, August - September 1887, Detroit Institute of  Arts (City of Detroit Purchase; 22.13)

In de zomer van 1887 introduceerde Vincent van Gogh een nieuw element in zijn zelfportretten: een gele strooien hoed, als contrast met het complementaire blauw van zijn jas. In ‘Zelfportret met een grijze vilthoed’ dat ie tussen september en oktober 1887 in Parijs schilderde en nu in het bezit is van het van Gogh Museum in Amsterdam, zien we dat terwijl van Goghs penseelstreken voorheen de rondingen van zijn gezicht volgden, ze nu naar buiten stralen vanaf zijn neus, die het centrale element van de compositie vormt. Dit effect wordt versterkt door de grote halo die rond zijn hoofd en hoed is ontstaan door de oranje stippen die over lange blauwe streken zijn aangebracht. Technisch onderzoek heeft uitgewezen dat dit werk in verschillende sessies is gemaakt, wat suggereert dat van Gogh heeft nagedacht over de plaatsing van de kleuren en de keuze van de effecten. Het toont ook een groeiend vertrouwen in zijn vaardigheid en een bereidheid om de grenzen te verleggen van de kunst die hij in Parijs had gezien en gemaakt.

(c) Vincent van Gogh (1853 - 1890), Self-Portrait with Grey Felt Hat, September - October 1887, Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Foundation)

(c) Vincent van Gogh (1853 - 1890), Self-Portrait, late August 1889, The National Museum of Art, Architecture and Design, Oslo

Van Gogh Self-portraits heeft tenslotte nog een primeur. Zo is voor het eerst in 130 jaar een zelfportret dat van eind augustus 1889 dateert en in het bezit is van The National Museum of Art, Architecture and Design in Oslo naast dat van een dat ie in de eerste week van september maakte in datzelfde jaar en uitgeleend werd door The National Gallery of Art in Washington DC te zien. Beide zijn gemaakt in Saint-Rémy in de periode dus dat hij zich vrijwillig liet opnemen in een psychiatrisch ziekenhuis 25 kilometer van Arles, bij Saint-Rémy-de-Provence.

(c) Vincent van Gogh (1853 - 1890), Self-Portrait, September 1889, National Gallery of Art, Washington DC

Het werk uit Washington is een zeldzaam voorbeeld van Vincent van Gogh die zichzelf voorstelt als een schilder aan het werk. Penselen en een palet met vier kleuren - de voornaamste pigmenten die in dit portret zijn gebruikt (het roze rechts zou rood moeten zijn, maar is vervaagd) - steken uit de onderkant van de compositie. Het werk dat uit Oslo is overgekomen, een werk waarover lang getwijfeld is om het toe te schrijven aan van Gogh door het ongewone karakter ervan, maar waarvan door recent archief- en technisch onderzoek het auteurschap bevestigd werd, voegt een nieuwe dimensie toe aan van Goghs zelfportretten. In dat van Washington lijkt de schilder zelfverzekerder en minder in zichzelf gekeerd dan in datgene dat uit Oslo is overgevlogen. Deze twee zelfportretten zijn niet meer samen gezien sinds zij de werkkamer in het gesticht in Saint-Rémy verlieten waar van Gogh ze schilderde.

< Bert Hertogs >

Meer info en tickets over Van Gogh Self-portraits: courtauld.ac.uk
Reken ongeveer een uur voor een bezoek aan deze tentoonstelling.