Recensie Inspiring Walt Disney: The Animation Of French Decorative Arts ★★★★

Nog tot 16 oktober 2022 kan je in the Wallace Collection in Londen naar de tentoonstelling Inspiring Walt Disney: The Animation Of French Decorative Arts. Disney liet zich voor zijn animatiefilms zoals Assepoester (1950) en Belle en het Beest (1991) inspireren door de Franse cultuur. De Boulle-klokken uit de Wallace Collection dienden als een belangrijke inspiratiebron voor de live-action versie van Belle en het Beest uit 2017, die 25 jaar na de handgetekende animatiefilm het levenslicht zag. Het Franse sprookje werd in 1740 gepubliceerd door Gabrielle-Suzanne Barbot de Villeneuve. We zijn in 1989 in Londen wanneer de productie begint van de oorspronkelijke animatiefilm die in 1991 in de zalen zal uitkomen, in een kleine studio op 15 minuten lopen van de Wallace Collection.

De tentoonstelling Inspiring Walt Disney: The Animation Of French Decorative Arts brengt wat twee zeer verschillende werelden lijken samen: de mooiste rococo kunstwerken gemaakt voor een kleine Europese elite en twintigste-eeuwse animatiefilms gemaakt voor een internationaal publiek. Ze geeft daarnaast de toeschouwer ook inzicht in het creatieproces van een animatiefilm. Zo leren we dat in een vroeg voorstel het Beest een grote aap was, namelijk een mandril, zien we in een vroege schets van Kevin Lima voor Lumière, die hem toont met een wat schichtige houding, het lichaam van de Maître d’hôtel blauw inkleuren in plaats van geel - wat suggereert dat hij bedoeld was om van zilver te zijn in plaats van verguld brons. Metaal laat zich echter niet goed vertalen in traditionele animatie. Kijkers lezen een diepgele kleur ook makkelijker als verguld metaal dan dat ze blauw als zilver beschouwen. Daarnaast vult geel ook de gouden accenten van Mrs Potts' en Cogsworths respectievelijke kleurenschema’s aan waardoor Lumière uiteindelijk geel werd.

(lees steeds verder onder de afbeeldingen)

Beauty and the Beast, 1991, Peter J. Hall, Concept art, watercolour, marker, and graphite on paper © Disney

Een eerste voorstel voor Cogsworth door kunstenaar Peter J. Hall toont een hartelijke majordomo in uniform en witte pruik, naast zijn reïncarnatie als een grote lange kastklok van Boulle marquetry (een fineer van schildpaddenschild, messing en tin). Halls ontwerp is een losse interpretatie van klokken die tussen 1690 en 1720 in Parijs werden gemaakt, zoals de 'Vier continenten'-klok die te zien is in de expo. Art Director Brian McEntee stelde voor om Cogsworth van een staande klok in een pendule te veranderen, zodat hij beter met de andere castleden zou kunnen interageren. Het was belangrijk voor hem dat de functies van de objecten deel uitmaakten van hun karakter, dus Lumière is flamboyant, Cogsworth strak opgewonden, en Mrs Potts warm en troostend.

Beauty and the Beast, 1991, Disney Studio Artist, Model Sheet, photocopy on paper © Disney

Bij de animatie van één enkel personage zijn vele kunstenaars betrokken. David Pruiksma leidde het team dat leven gaf aan de joviale en aanhankelijke Mrs Potts, aan wie de Britse actrice Angela Lansbury haar stem leende. Pruiksma, een specialist op het gebied van mollige en aaibare personages, merkte op dat Lansbury's maniertjes onder meer bestonden uit het vaak en levendig kantelen van het hoofd, wat getrouw in het personage van Mrs Potts is overgebracht. Haar jonge zoon, Chip, raakt voortdurend in de problemen. Met snelle, eenvoudige streken heeft de kunstenaar het 'ondeugende schooljongen'-karakter vastgelegd, dat zich uit in een gebroken theekopje.

Walt Disney zette voor het eerst voet in Frankrijk op 4 december 1918. Als chauffeur van het Rode Kruis Ambulance Corps werd hij eerst gestationeerd buiten Versailles, daarna in Parijs en tenslotte in het schilderachtige Neufchâteau. Bijna een jaar later vaart hij optimistisch en gretig naar huis om zich als kunstenaar te vestigen. In 1923 richtte hij samen met zijn broer Roy O. Disney hun animatiestudio op. De Europese beeldcultuur zorgde voor Disney voor een onuitputtelijke bron van inspiratie waaruit hij zijn hele leven putte.

In 1935 keerde hij terug naar Europa. Hij bezocht Parijs en het paleis van Versailles. Hij bracht 335 geïllustreerde boeken mee terug, die de kern werden van de onderzoeksbibliotheek van zijn studio en een bron van inspiratie voor zijn medewerkers. Hij breidde ook zijn groeiende verzameling uit van meer dan duizend miniatuurmeubelen en keramiek, die hem zijn leven lang bleven fascineren.

Van 1929 tot 1939 bracht Disney de Silly Symphony serie van vijfenzeventig korte films uit die dienden als experimenteel laboratorium van de studio. Klokken, kruiken, vazen, potten en andere huishoudelijke artikelen zien we er onder andere in tot leven komen. Terwijl animatieprocessen en verteltechnieken snel evolueerden, kregen dieren, planten en levenloze voorwerpen dus een hoofdrol. Het fenomenale succes van Mickey Mouse bewees dat het toeschrijven van menselijke eigenschappen en emoties aan dieren en voorwerpen kassucces kon opleveren en de volgende generaties Disney-kunstenaars zijn blijven verrukken en vermaken met hun inventieve antropomorfe en zoömorfe personages.

Twee van deze korte films, The Clock Store (1931) en The China Shop (1934), tonen dansende porseleinen paartjes van een soort die immens populair was in het achttiende-eeuwse Europa. Rococoporselein en Disney-animatie zijn beide het resultaat van buitengewone uitvindingen en teamwerk. De ontwikkeling van Europees porselein in Meissen vanaf 1709 was belangrijk in de evolutie van de stijl die later bekend werd als de Rococo. Door golvende rondingen en asymmetrie te combineren met speelse ornamenten, bood deze nieuwe smaak een fris en geestig antwoord op de zware taal van zijn voorganger, de barok.

In Frankrijk produceerde de porseleinfabriek van Vincennes (later gevestigd in Sèvres) levendige en dynamische vormen die de Europese elites verrukten en de passie voor het verzamelen van porselein verder aanwakkerden.

Tower vase with cover, Sevres Manufactory, c. 1762 © Courtesy of the Huntington Art Museum, San Marino, California

In rococo Frankrijk was de mode voor kastelen en versterkte huizen al lang vervlogen, zodat torentjes een verrassende inspiratiebron waren voor Sèvres. De twee paren torenvazen die getoond worden in de tentoonstelling zijn de enige twee waarvan bekend is dat ze zijn gemaakt, en zijn opmerkelijk door hun nieuwheid. De geëmailleerde decoratie is van de hoogste kwaliteit, met geschilderde bloemenguirlandes en militaire trofeeën, terwijl de sterke grondkleuren groen op het ene paar, roze en blauw op het andere - bijdragen tot het opvallende effect.

De Sèvres-archieven geven geen aanwijzingen over de opdrachtgever of opdrachtgevers, maar de omvang en de kwaliteit van de decoratie laten er geen twijfel over bestaan dat het om belangrijke creaties ging, zelfs speciale opdrachten, en de fabricagedatum doet vermoeden dat ze verband kunnen hebben gehouden met het einde van de Zevenjarige Oorlog. Ze vertegenwoordigen de eigenzinnigheid en technische bekwaamheid van Sèvres op zijn best en de fantasie die nodig was voor hun creatie is net zo duidelijk als die in de architectuur voor Disney's Assepoester en Belle en het Beest tweehonderd jaar later.

Na het enorme succes van Disney's eerste lange speelfilm, Sneeuwwitje en de Zeven Dwergen (1937), begon men te werken aan verschillende vervolgfilms, waaronder Assepoester. De film was gebaseerd op het Franse sprookje van Charles Perrault (1697) en zou zich afspelen in een klein Europees koninkrijk met een uitgesproken Franse sfeer. De vroege conceptillustraties weerspiegelen dit, hoewel later de Story Department van de studio het plot verplaatste van de achttiende naar de negentiende eeuw en de uiteindelijke versie zijn inspiratie put uit de late jaren 1850 en de mode van het Franse Tweede Keizerrijk.

Cinderella, 1950, Marc Davis, Clean-up animation drawing, graphite and coloured pencil on paper © Disney

De transformatie van Assepoester, een van de meest iconische scènes uit de geschiedenis van de animatie, illustreert hoeveel aandacht Disney-kunstenaars besteedden aan de kleinste details. Onder duizenden individueel getekende schitteringen - die vervolgens werden overgebracht op cels en geschilderd - veranderen de vodden van de heldin in een prachtige baljurk. Let op de illusie van gewicht die Marc Davis aan haar zware japon wist te geven. Zijn samenwerking met George Rowley, die elke schittering tekende, vertegenwoordigt een belangrijke teamprestatie, die kan bijdragen tot de verklaring waarom dit Walt Disneys favoriete scène was. Velen hebben de transformatie van de Disney-prinses geïnterpreteerd als de verwezenlijking van de 'American Dream' van de jaren 1950.

Minstens even iconisch is de transformatie die het beest ondergaat in Belle en het Beest wanneer hij terug een prins wordt. Glen Keane tekende de animatie. De kracht van zijn tekeningen komt voort uit een combinatie van energieke beweging, steeds wisselende perspectieven, gedurfde verkortingen en overtuigende emoties.

Keane liet zich inspireren door zowel het mannelijke lichaam zoals uitgebeeld door de Renaissance beeldhouwer Michelangelo, als door de groep De Burgers van Calais (1884-95) van Auguste Rodin. Puttend uit de desolate uitdrukkingen en vermoeide gebaren van Rodins figuren, geeft Keane het Beest op het moment van zijn naderende dood een diepte van emotie die herkenbaar menselijk is.

De kastelen van de Loire-vallei bleken aanvankelijk een enorme inspiratiebron voor Belle en het Beest, maar vroege ontwerptekeningen die waren afgeleid van de bestudering van de architectuur in Frankrijk werden later verworpen. Het uiteindelijke, meer fantasievolle kasteel van het Beest lijkt meer op het traditionele Disney-kasteel, met zijn wortels in het romantische Schloss Neuschwanstein in Duitsland.

De spiegelzaal van het paleis van Versailles vormde aanvankelijk een inspiratiebron voor de balzaalscène van Belle en het Beest zo stellen we vast in de conceptkunst van Michael Hodgson. Uiteindelijk werd er gekozen voor een andere aanpak. De prachtige balzaal in Belle en het Beest - het decor voor de romantische dans van het Beest met Belle - doet denken aan de rotondes voor dansen en theatervoorstellingen in de achttiende eeuw, zoals blijkt uit de prachtige miniatuur aquarel van Gabriel Jacques de Saint-Aubin.

In de balzaalscène zien we het koppel walsen door een driedimensionale balzaal in wat toen een avant-gardistische filmsequentie was met de nieuwste CGI-technologie. Producent Don Hahn herinnert zich: “Je moet niet vergeten dat dit vier jaar voor Toy Story (1995) was. Het was niet vanzelfsprekend dat het zou werken... Ik was bang dat het publiek het zou haten, omdat het zo vreemd leek aan de rest van de film, maar het werd een kenmerkend stuk.” Terwijl de ovale balzaal geïnspireerd is op de Franse klassieke architectuur, doen de figuren op het plafond denken aan de cherubijntjes die in veel rococoplaatjes en porseleindecoraties voorkomen.

Disney-kunstenaar Hans Bacher liet zich niet alleen inspireren door het verhaal van Belle en het Beest, maar bracht met zijn concept art voor het interieur ook veel van de spanning, het drama en de angst die de film oproept over. Door middel van dramatische perspectieven, overdreven licht en schaduw, en rijke kleuren, verhogen de werken van Bacher de spanning en helpen ze het verhaal vooruit. De dramatische effecten van een spiraalvormige wenteltrap werden met groot effect benut, net als in de uiteindelijke film.

Oorspronkelijk ging het verhaal van Belle en het Beest in het Frankrijk van de achttiende eeuw plaatsvinden, met een openingsscène die geïnspireerd was op De Schommel van Fragonard, een van de populairste schilderijen van de Wallace Collection. Het is niet moeilijk te begrijpen waarom dit werk de Disney-kunstenaars zo aansprak. Fragonard trekt de kijker naar zich toe, creëert de illusie van beweging en toont zich een meesterverteller. De schommel is misschien wel een van de meest emblematische afbeeldingen van de rococokunst. Het is geschilderd in opdracht van een particulier en bedoeld als klein kabinetschilderij. Fragonard heeft schildertechnieken en een kleurenpalet gebruikt die de speelsheid en levendigheid van het verhaal versterken. De manier waarop hij een gevoel van diepte heeft gecreëerd door de verschillende ruimtelijke vlakken herinnert aan de decorontwerpen van het achttiende-eeuwse theater.

Jean-Honoré Fragonard, Les hasards heureux de l'escarpolette (The Swing) © The Wallace Collection

Disney-kunstenaars hebben zich herhaaldelijk laten inspireren door De Schommel, waarbij ze meer genoten van de visuele compositie - het spel van licht, kleur en vorm - dan van de geschiedenis of de context van het schilderij. De kunstenaar Mel Shaw, die zijn carrière bij Disney begon in 1937 en meewerkte aan Fantasia (1940), Dumbo (1941) en Bambi (1942), maakte vele pastels die de mysterieuze sfeer uitstralen die hij zocht voor Belle en het Beest. Eén toont zijn voorstelling van Belle op een schommel die door haar vader wordt voortgeduwd, geïnspireerd op het schilderij van Fragonard, en de andere toont Belles kostbare muziekdoos. De eerste versie van de openingsscène van Belle en het Beest begon trouwens met het traditionele open boek, zoals in eerdere Disney-sprookjes. Het vervolgde met een tuinsequentie waarin het hoofdpersonage, Belle, een roze jurk droeg en op een schommel zat die door haar vader werd voortgeduwd, een toespeling op Fragonards De Schommel. In een grappige en nieuwe kijk op het schilderij, zien we in één schets de grond vanuit Belles perspectief, terwijl ze naar haar vader kijkt.

Lisa Keene and Kyle Strawitz, Rapunzel on a swing, CGI test for Tangled (2010), 2008 Film frame, Walt Disney Animation Research Library © Disney

Hoewel de vroege storyboards van het Londense team niet werden gebruikt, werd de impact van De Schommel op Disney-kunstenaars niet vergeten. Lisa Keene, die aan de oorspronkelijke film had gewerkt, werd geïnspireerd om het schilderij te gebruiken voor haar conceptstudies voor Tangled (2010). Disney-kunstenaar Glen Keane zag toe op de creatie van de testanimatie-loops voor Tangled, een verhaal gebaseerd op het sprookje Rapunzel. Hij herinnert zich: “Voor de Swing-rol was het doel Rapunzel in een 3D-omgeving te plaatsen die het gevoel had van de rijkdom van een Fragonard-schilderij. Lisa Keene heeft maandenlang zijn techniek bestudeerd. Zij en ik hielden ervan hoe het gebladerte rolde en de boomstam kromde in ritmische vormen.” Hoewel De Schommel referentie ook uit Tangled werd weggelaten, maakte het uiteindelijk een cameo verschijning in Frozen (2013).

Het verlangen van de mens om levenloze voorwerpen te bezielen gaat terug tot de prehistorie. In Belle en het Beest worden meubels antropomorfisch getransformeerd. In de juiste handen kan de animatie van een huishoudelijk voorwerp zelfs zonder gezichtsuitdrukkingen een groot effect hebben, waarbij de communicatie van emoties wordt gereduceerd tot de fysieke reacties van het lichaam. De kunstenaars die aan het tapijt van Aladdin werkten, hebben bijvoorbeeld ten volle gebruik gemaakt van de fysieke eigenschappen van het voorwerp om zijn gevoelens over te brengen - een uitdaging die generaties Disney-stagiairs leerden door het animeren van een halfgevulde meelzak.

< Bert Hertogs >