Recensie Toetanchamon ★★★1/2

Dit jaar is het exact 100 jaar geleden dat de graftombe van Toetanchamon ontdekt werd in het Dal der Koningen in Egypte. Op 26 november 1922 wierp archeoloog Howard Carter namelijk voor het eerst een blik in de voorkamer van het graf van de op 18-jarige leeftijd overleden farao. Een goeie aanleiding vormt dat om de tentoonstelling Toetanchamon zijn graf en zijn schatten opnieuw naar ons land te halen. Eerder was die namelijk al te zien op de Heizel. Nu kunnen toeschouwers de waarheidsgetrouwe replica’s, want sinds de jaren ’80 komen de échte schatten Egypte niet meer uit, opnieuw bewonderen.

Toetanchamon blijft tot de verbeelding spreken. 2 jaar geleden kon je nog in het station van Luik naar een tentoonstelling, die veel uitgebreider én wetenschappelijker was dan deze. Zo zoomde die in Luik o.a. op Carters leven in, hoe hij begon als aquarelschilder, uiteindelijk in moeilijkheden terecht kwam tot ie Lord Carnarvon ontmoette, en hoe de kleine faience kom met de naam van Toetanchamon op, een kom die de Egyptoloog en archeoloog Edward R. Ayrton vond in de winter van 1905-1906 in opdracht van Theodore M. Davis hem overtuigde dat er nog een graftombe te ontdekken viel.

E. Harold Jones, die Ayrton opvolgde als archeoloog voor Davis ontdekte een kuil in januari 1909 die naar een enkele kamer (KV 58) leidde. Daarin waren enkele overblijfselen en fragmenten van bladgoud met de namen van de mysterieuze Toetanchamon en zijn directe opvolger, Ay. De Amerikaanse miljardair concludeerde al snel dat “hij“ het geroofde graf van Toetanchamon had ontdekt. Maar Howard Carter deelde Davis‘ overhaaste conclusie niet en, gebaseerd op de interpretatie die zijn jonge collega van het Metropolitan Museum of Art in New York, Herbert E. Winlock (1884-1950), maakte, was hij ervan overtuigd dat Toetanchamons graftombe nog ontdekt moest worden en waarschijnlijk intact was, of bijna intact.

Toetanchamon zijn graf en zijn schatten toont net zoals de expo die in Luik liep ook de grafkamer en voorkamer zoals Carter ze destijds aantrof. Wat de vondst zo uniek maakt, is dat het hier om een nagenoeg intact graf gaat. Kort na de begrafenis werd het graf weliswaar deels geplunderd (wat te zien is aan de toegang tot de zijkamer die werd opengebroken, de kamer waar ook het meest uit gestolen werd en de chaos in de voorkamer), maar de meer dan 5.000 voorwerpen die nog aangetroffen werden, waaronder de verschillende schrijnen waarvan de deurvleugels nog waren afgesloten met de intacte zegels van de faraonische necropolisadministratie, boden onderzoekers en het brede publiek nieuwe inzichten op het Oude Egypte. Via de intacte zegels wist Howard Carter dat de mummie van Toetanchamon nog onaangeroerd was door grafrovers.

In zijn aantekeningen beschrijft de archeoloog nauwgezet alle voorwerpen, vervaardigingstechnieken en materialen. Bovendien maakte hij tekeningen en schetsen. Carter moest de wandschildering van de godin Isis op de zuidwand van de kistkamer eruit breken om de schrijnwanden te kunnen bergen. Daardoor is de onregelmatig gebroken rand op de hoek van de muur ontstaan. Dit deel van de wandschilderingen, die door Carter gered en door Harry Burton gefotografeerd waren, is in de 20e eeuw in Egypte echter verloren gegaan.

Wat maakt naast de ontdekking van het graf met zijn schatten, dat de opgraving tot op de dag van vandaag mythische proporties kent?

De zoektocht naar het graf van Toetanchamon begon in 1917 met een loopgeul bij graf KV8 van koning Merenptah. Wat de opgraver niet wist: Carter was vijf jaar voor de ontdekking al aan het graven op slechts enkele meters afstand van Toetanchamons graf.

Het had weinig gescheeld of het graf van Toetanchamon was niet ontdekt door Carter. Immers, zijn financier, Lord Carnarvon (die het Highclere Castle in Newbury, Engeland, bezat, het kasteel dat beroemd is omwille van de tv-serie en films van Downtown Abbey die er ingeblikt werden), verkeerde in geldnood door de hoge kosten die gepaard gingen bij het opgraven. Carter sloeg er toch in om zijn geldschieter nog een keer te overtuigen.

Het duurde drie jaar tussen het moment dat het graf ontdekt werd en het moment dat Carter de mummie van de overleden farao zag.

De gerestaureerde en zorgvuldig verpakte schatten uit het graf moesten moeizaam met een klein spoorvoertuig van het Dal der Koningen naar de Nijl worden vervoerd waar ze de boot op gingen. Omdat er niet voldoende rails waren, werden de rails achter het voertuig herhaaldelijk weggehaald en er weer voor gelegd. Een monnikenwerk en dat bij een loden hitte die eigen is aan het land.

Tot op heden zijn nog niet alle hiëroglyfen ontcijferd die ontdekt werden in het graf van Toetanchamon of op de voorwerpen die de jonge farao werden meegegeven. Wel weten we ondertussen dat hij het resultaat was van een incestueuze relatie tussen zijn vader Echnaton (DNA-onderzoek in 2010 bevestigde dit) en moeder die broer en zus waren. Farao’s hadden in die tijd seks met familieleden en dat werd als normaal beschouwd omdat zij zich verheven voelden, omdat ze afstammelingen van god waren.

Toetanchamons vrouw, Ankhesenpaaten, is zijn halfzus. Dat de farao’s met wat we nu weten over genetica en afwijkingen/ziektes die kunnen ontstaan bij incest, kan er vanuit gegaan worden dat Egyptische dynastieën sowieso gedoemd waren om slechts een kort leven beschoren te zijn. Ook Toetanchamon en zijn vrouw werden niet gespaard van drama’s in hun leven. Dat blijkt uit de twee kleine mummies met de stoffelijke resten van de doodgeboren kindjes van de farao die met hem begraven werden. Mooi is ook het beeld van de dierbare haarlok van Teje, de echtgenote van farao Amenhotep III, Toetanchamons oma die de farao mee in zijn graf nam.

Verder is er de vondst van Toetanchamons ijzeren dolkmes en gouden schede waar ook de tentoonstelling in Luik sterker op focuste omdat ijzer in die tijd zeldzaam was. Dit ijzer, zo blijkt, komt van een meteoriet.

Rond de doodsoorzaak van Toetanchamon is er nog geen eensgezindheid maar er wordt onder andere gedacht aan een infectie boven de linkerknie door een open breuk. Wat we wel weten is dat hij door een lichte klompvoet en het ontbreken van een teenbeen aan de linkervoet dat al bij de geboorte ontbrak, niet goed te been was. Hij leed aan een ontstekingsziekte van de botten (Freiberg-Koehler-syndroom). Dit alles verklaart mee waarom ie vaak met een wandelstok werd afgebeeld.  

Waar ook de tentoonstelling in Luik (die weliswaar haar focus halfweg ook verloor door wel zeer breed te gaan, o.a. door Amarna in kaart te brengen) sterker op inzette, was dat het overlijden van Toetanchamon onverwacht kwam. Hij werd immers begraven in een voor hem redelijk klein graf. Tussen de muur en de buitenste schrijn zit aan elke kant maar zo’n 60 centimeter in de kistkamer, wat het opgraven Carter bemoeilijkte. Ook zijn er verschillende aanwijzingen (met hiëroglyfen die werden aangepast) waaruit afgeleid kan worden dat er haast aan te pas kwam om zo veel mogelijk kostbare voorwerpen op zo’n kort mogelijke tijd te verwezenlijken. Ook het wereldberoemde dodenmasker zou nooit op zo’n korte periode gemaakt kunnen zijn denken sommige experts, wat erop zou kunnen wijzen dat het inderdaad oorspronkelijk voor koningin Neferneferuaten bedoeld was, en achteraf aangepast voor Toetanchamon.

Toetanchamon zijn graf en zijn schatten is een prima tentoonstelling bij Tour & Taxis, vooral dan voor wie voor het eerst zich wil onderdompelen in het fascinerende narratief rond de ontdekking van het graf van deze farao. Dat blijft nu eenmaal en wellicht nog lang tot de verbeelding spreken.

< Bert Hertogs >

Reken een uur tot anderhalf uur om deze tentoonstelling te bezoeken.