Recensie Golden Boy Gustav Klimt ★★★★1/2

Het grootste overzicht van Gustav Klimts oeuvre ooit tentoongesteld in Nederland. Daarvoor kan je terecht bij het Van Gogh Museum in Amsterdam. Daar loopt nog tot en met 8 januari 2023 de expo Golden Boy Gustav Klimt. Inspired by Van Gogh, Rodin, Matisse… Onder andere de topstukken ‘Judith’ uit 1901, het eerste schilderij waarin Klimt gebruikmaakte van bladgoud en wiens vergulde lijst hij zelf ook ontwierp, ‘Emilie Flöge’ dat een jaar later gemaakt werd en ‘Waterslangen II’ uit 1904, dat laatste werk is voor het eerst in 60 jaar in het openbaar tentoongesteld, zijn er onder andere te zien naast werken van andere kunstenaars zoals o.a. Fernand Khnopff, Toulouse Lautrec, Edvard Munch en Jan Toorop waar hij inspiratie bij vond. Die vier hebben misschien dan wel niet de ondertitel van de tentoonstelling gehaald, maar hun werk naast dat van Gustav Klimt zien, maakt het er niet minder fascinerend op. Integendeel. ‘De kus’, zijn bekendste werk uit de periode 1907-1908 mag dan wel niet te zien zijn in deze expo, deze tentoonstelling geeft een bijzonder goed beeld op het werk van deze Oostenrijkse kunstenaar. De tentoonstelling toont last but not least ook het onvoltooide ‘De bruid’ uit 1917-1918. Dat werk stond op de ezel in Klimts atelier toen hij overleed in 1918. Hij werd slechts 55 jaar.

(lees steeds verder onder de afbeeldingen)

Gustav Klimt, Judith, 1901, Olieverf en bladgoud op doek, 84 x 42 cm, Belvedere, Wenen

Gustav Klimt, Waterslangen II, 1904, Bewerkt 1906-1907, Olieverf op doek, 80 x 145 cm, Privécollectie, courtesy of HomeArt

Academische stijl

Gustav Klimt (1862-1918) startte zijn carrière door de academische stijl te volgen die ie meekreeg tijdens zijn opleiding aan de kunstnijverheidsschool. In zijn beginperiode maakte hij vooral muurschilderingen. Voor het interieur van het Burgtheater (1886-1888) en het Kunsthistorisches Museum (1890-1891) in Wenen werd bijvoorbeeld beroep op hem gedaan.

De expo plaatst als eerste twee schilderijen ‘Onbewuste rivalen’ van Lourens Alma Tadema uit 1893 naast Klimts ‘Romeins vrouwenbad’ uit 1890. Klimt leerde het werk van Lourens Alma Tadema kennen via tentoonstellingen. Zelf reisde hij weinig dus beïnvloed kon ie voornamelijk worden wanneer kunstwerken van elders in zijn buurt geëxposeerd werden. Tadema’s schilderij is 3 jaar later gemaakt. Beide werken refereren naar het ideaalbeeld uit de klassieke oudheid van de Grieken en de Romeinen. Dat kan je zien aan de hand van onder andere de poses van de vrouwen en de omgeving met antieke beelden en marmer.

Muziek

Gustav Klimts schilderij Josef Pembaur dateert ook van 1890. De fans van deze destijds populaire pianist vroegen de schilder om hun idool te vereeuwigen. Klassieke motieven zien we zowel in het schilderij als op de lijst. Een lier achter het portret verwijst naar het beroep van de geportretteerde. Muziek speelt overigens een belangrijke rol in het werk van Klimt. ‘Studie voor Schubert aan de piano’ uit 1896 maakte hij voor boven de deur van het muzieksalon van mecenas Nikolaus Dumba. Het kaarslicht en de rode gloed op de gezichten versterken de warme sfeer. De penseelstreek en de subtiele weergave van het licht doen denken aan het werk van de Franse impressionisten.

Beethoven

Het Van Gogh museum heeft voor Golden Boy Gustav Klimt een reproductie op ware grootte laten maken van zijn Beethovenfries uit 1902. Het is zijn hommage aan de Negende symfonie van Beethoven dat Klimts ‘Gouden periode’ inluidt. Diverse voorstudies van de Beethovenfries geven extra inzichten zoals de ‘Studie voor Onkuisheid in het Beethovenfries’ uit 1901. Een vrouw belichaamt de onkuisheid in deze studie. Ze heeft weelderig haar en toont een uitdagende blik. Haar golvende haar bestaat uit parallelle lijnen die doen denken aan de tekeningen van Jan Toorop.

Radicale vernieuwing

Terug in de tijd. 1897 is een cruciaal jaar. Klimt kiest dan voor radicale vernieuwing en wil komaf maken met de kleinburgerlijke, verstikkende moraal. Samen met andere kunstenaars richt ie de vereniging Secession op. De kunstenaar omarmt nieuwe stijlen maar het vele naakt dat ie in de plafondschilderingen voor de Universiteit van Wenen maakte, konden door de gevestigde orde niet door de beugel. Ze werden dan ook verwijderd. Gevolg: aan de ene kant werd ie verketterd, aan de andere kant als een grote belofte beschouwd, zeker in avant-gardistische milieus.

Vrouwen

‘Meisje in het groen’ dat rond 1898 dateert, wordt beschouwd als een van Klimts meest impressionistische schilderijen. Tegen een achtergrond van gebladerte, losjes geschilderd met brede penseelstreken, staat een meisje in een witte blouse. Haar gezicht is geschilderd met pasteltinten geel, rood en blauw; de huid lijkt daardoor bijna doorschijnend.

In ‘Hoofd van een dame en face’ dat uit hetzelfde jaar wellicht dateert, doemt een gezicht op uit de duistere achtergrond als een masker. Klimts manier van schilderen, diffuus en met subtiele kleurschakeringen, zorgt voor een onwerkelijke sfeer. De dromerige hoofden van de kunstenaar Fernand Khnopff, zoals ‘Rode lippen’ uit 1897 dat rechts van ‘Hoofd van een dame en face’ hangt bij Golden Boy Gustav Klimt, inspireerden hem hiertoe. Net als bij diens mysterieuze vrouwengezichten lijkt er een verborgen wereld schuil te gaan achter de blik van dit meisje.

‘Vriendinnen I (De zussen)’ schilderde Gustav Klimt in 1907. In het werk zien we Weense vrouwen in winterse kleding zonder enig ruimtelijk perspectief. Geometrische patronen en grote zwarte vlakken overheersen, waardoor het haast lijkt alsof dit een prent is. Het wijst op de invloed van de populaire affichekunst van Toulouse Lautrec, net als de mondaine sfeer in het schilderij.

Gustav Klimt, Portret van Adele Bloch-Bauer II, 1912, Olieverf op doek, 191 x 120 cm, Privécollectie, courtesy of HomeArt

In 1909 organiseerde de Oostenrijkse kunstenaar de tentoonstelling ‘Internationale Kunstschau’. Hier was voor het eerst kunst van Matisse en andere fauvisten te zien. Onder hun invloed koos Gustav Klimt voor een heel helder kleurenpalet. Het schilderij ‘Adele Bloch-Bauer II’ dat ie 3 jaar later afwerkte, is het eerste portret waarin hij hun gedurfde stijl overnam met levendige kleuren en een achtergrond van vlakken. Een paar jaar eerder schilderde Klimt ook al een portret van Bloch-Bauer, waarbij hij haar als 'lady in gold' vereeuwigde.

Gustav Klimt, Laan naar Kasteel Kammer, 1912, Olieverf op doek, 110 x 110 cm, Belvedere, Wenen

Impressionisme

Klimt was onder de indruk van de schilderijen van Vincent van Gogh. Hij zag ze op de impressionistententoonstelling in Wenen in 1903, waar onder meer ‘De roze boomgaard’ uit 1888 hing. Later zag hij nog meer werk van Van Gogh bij de vooruitstrevende Galerie Miethke en de Internationale Kunstschau-tentoonstelling. De dik aangebrachte verf, de blauwe contourlijnen en de knoestige takken van de bomen in Klimts ‘Laan naar kasteel Kammer’ uit 1912 lijken zo uit een schilderij van Van Gogh te komen.

Vincent van Gogh, De roze boomgaard, 1888, Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)

‘Stil water’ van Fernand Khnopff (1858-1921) uit 1894 toont een verstilde vijver die symbool staat voor de ondoorgrondelijke psyche van de mens. Khnopff schilderde de vijver alsof het een spiegel is: hij weerkaatst de bomen en de lucht waardoor het onmogelijk is om naar de bodem te kijken. Die mysterieuze sfeer zien we ook terug in Klimts waterlandschappen. ‘Op een ochtend bij de vijver’ maakte Klimt in 1899, een jaar nadat hij het werk van Khnopff had gezien. In Klimts ‘Oever van een meer met berken’ uit 1901 zien we een oeverlandschap. Vooraan staan lieflijke bloemen en ranke berkenstammen, losjes geschilderd zoals de impressionisten dat deden. Doordat de lucht niet te zien is, krijgt het landschap een geheimzinnige, enigszins duistere sfeer. Dat is een effect dat ook in Khnopffs werk voorkomt.

De Noorse kunstenaar Edvard Munch stond al in Klimts tijd bekend om zijn krachtige schilderijen vol kleurvlakken met vloeiende omtrekken. In ‘Zomernacht aan het strand’ uit 1902-1903, is de weerkaatsing van de maan op het water teruggebracht tot een abstracte vorm. In 1904 werd het werk gekocht door een verzamelaar bij wie Klimt over de vloer kwam. Later kwam het in bezit van Alma Mahler, de weduwe van de componist, die ooit verliefd was op Klimt.

Verstikkende liefde en seks

In ‘Staande geliefden, studie voor Vervulling in het Stocletfries’ dat ie maakte tussen 1907 en 1908 zien we een koppel dat elkaar omhelst. De tekening is een voorstudie voor zijn mozaïek in de Brusselse Villa Stoclet. In een paar lijnen gaf Klimt het volume van de man weer. Door de krampachtige houding van de vrouw oogt deze liefde intens maar ook verstikkend. Klimt maakte in zijn tijd ook erotische tekeningen. Die waren destijds taboedoorbrekend omdat ze bijvoorbeeld schaamhaar of zelfbevrediging onverbloemd in beeld brachten. De denkbeelden over seksualiteit mochten dan wel in zijn tijd aan het verschuiven zijn, het werk werd ook flink bekritiseerd.

Gustav Klimt, Het leven is een strijd (De gouden ridder), Olieverf, tempera en bladgoud op doek, 100 x 100 cm, Aichi Prefectural Museum of Art

Kritiek

Klimt worstelde met de negatieve kritiek die hij op zijn werk kreeg. Dat is goed te zien in ‘Het leven is een strijd (De gouden ridder)’ uit 1903. De slang is hier de enige zichtbare tegenstander die links het beeld komt binnengekropen, in de Bijbel staat het dier symbool voor het kwaad.

< Bert Hertogs >

Golden Boy Gustav Klimt. Inspired by Van Gogh, Rodin, Matisse… is nog tot en met 8 januari 2023 te zien in het Van Gogh Museum in Amsterdam. Reken 1 uur tot anderhalf uur voor een bezoek.

Info en tickets:
vangoghmuseum.nl