Recensie Cezanne ★★★★

Voor het eerst in meer dan 25 jaar kunnen Britten het werk van Cezanne (her)ontdekken. Plaats van afspraak is Tate Modern waar een overzichtstentoonstelling nog tot 12 maart dit jaar loopt.

Succesvol. Dat is het minste wat je nu al van deze Cezanne expo kan zeggen. Toen wij ernaartoe trokken op een wisselvallige woensdagmiddag was het er over de koppen lopen. Zo’n 80 werken zijn er te zien van de Franse postimpressionist. Het maakt dat je op een uurtje alles gezien hebt, al moet gezegd dat de tentoonstelling zeker en vast de moeite is.

Cezanne (1839-1906) ondervond net als veel artiesten moeite om erkend te worden. Voor het eerst zal ie in 1865 een schilderij sturen naar de jaarlijkse prestigieuze tentoonstelling van het Salon. Later zou ie dat nog vaak herhalen maar vaststellen dat ie steeds geweigerd werd. Het duurde maar liefst tot 1882 tot er een werk van hem voor deze kunsttentoonstelling aanvaard werd, met dank aan een vriend van hem die in de jury zat. De kunstenaar zal tijdens zijn carrière het formele proces van kunst maken, wat ie ‘realiseren’ noemt, combineren met een weergave van zijn persoonlijkere ervaringen, wat ie zijn ‘sensaties’ doopt.

(lees steeds verder onder de afbeeldingen)

(c) Tate
Jai Monaghan 

Cezanne trachtte te experimenten met stillevens, traditioneel worden die beschouwd als een van de minst belangrijke kunstgenres, om er zo meer aanzien aan te geven. Hij werd er onder andere bekend om, met zijn stillevens met appels. Logisch dan ook dat deze expo opent met zo’n stilleven dat in de eerste zaal hangt waar ook een zelfportret te zien is waarin hij als dertiger zichzelf als een zeer zelfzekere moderne man portretteert hoewel hij ermee worstelde hoe een modern schilder te zijn.

Paul Cezanne, Still Life with Fruit Dish, 1879-80. Gift of Mr. and Mrs. David Rockefeller. Acc. n.: 69.1991. New York, Museum of Modern Art (MoMA). (c) 2022. Digital image, The Museum of Modern Art, New York/Scala, Florence

In ‘Stilleven met fruitschaal’ uit 1979-1880, een werk dat nog in het bezit is geweest van Paul Gauguin (1848-1903), zien we hoe Cezanne zijn techniek om kleine diagonale verfstreken te gebruiken, ontwikkelde. Paul Gauguin kocht het in 1884 en koesterde het. Cezanne behaalde zoals gezegd aan het begin van zijn vroege carrière geen commercieel succes of brede erkenning. Pas toen een latere generatie kunstenaars Cezanne in de jaren 1890 ontdekte, zou hij Parijs eindelijk 'versteld doen staan'. In ‘Homage to Cezanne’ van Maurice Denis (1870-1943) uit 1900, zien we een nieuwe generatie radicale kunstenaars die het ‘Stilleven met fruitschaal’ bewonderen.

(c)Tate
Jai Monaghan 

Verderop in de tentoonstelling zien we maar liefst drie stillevens naast elkaar hangen: ‘Stoneware Pitcher’, ‘Curtain, Pitcher and a Fruit Bowl’ en ‘Pitcher and Fruits on a Table’, alle drie uit dezelfde periode 1893-1894. Ze illustreren Cezannes levenslange zoektocht naar perfectie via een bewust beperkte reeks onderwerpen en objecten. Hier staan een tafel, enkele appels, citroenen of peren, een fruitschaal en een blauwgrijze kruik van steengoed naast de theatraal opgestelde, gordijnachtige  stof. De voorwerpen zijn sterk aanwezig in de ruimte. Samen roepen zij de lokale en sociale context op van een Provençaals huishouden uit de lagere middenklasse. Door Cezannes gestructureerde composities en de herhaling van rekwisieten in de groep kan de kijker zich concentreren op modulaties van kleur en ruimte, wat aanzet tot langzaam kijken.

Sceptisch was Cezanne om de politieke onrust in Frankrijk en de veranderende tijden waarin hij leefde wat ook resoneert in enkele werken zoals ‘The Eternal Feminine’ en ‘Conversation’. Cezannes vriendschappen met Zola en Pissaro waren bijzonder belangrijk in het ontwikkelen van zijn stijl en de onderwerpen die ie aansneed. Twee andere levensgebeurtenissen hadden onmiskenbaar ook een grote impact op hem. Zo zal ie in 1869 zijn toekomstige vrouw Marie-Hortense Fiquet ontmoeten die hij 29 keer portretteerde. Hij huwt met haar in 1886 en zij zal zijn vaakst gebruikte model worden. Lang heeft ie zijn relatie voor zijn vader verborgen gehouden. In 1872 schonk ze hem zijn eerste en enige zoon: Paul. Aangenomen wordt dat ‘Portrait of the Artist's Son’ en ‘The Blue Plate’ uit 1879-80 samengevoegd kunnen worden tot één werk. Cezanne hield zijn gezin jarenlang verborgen voor zijn zeer strenge vader omdat ie bang was dat ie zijn broodnodige toelage zou afnemen. In 1886 sterft zijn vader die hem een grote erfenis nalaat.

Van een naakte vrouw die Cezanne schilderde tussen 1885 en 1887, een werk dat overkomt uit het Von der Heydt Museum in het Duitse Wuppertal, werd vaak gedacht dat ie zich had laten inspireren door de Griekse mythologie, door Leda die getrouwd was met de Spartaanse koning Tyndareos en gekend is om het verhaal ‘Leda en de zwaan’. Niets is echter minder waar. Cezanne liet zich niet door haar inspireren, wel door een champagne-etiket van het merk Nana dat tevens ook een link is naar de titel van Zola's beroemde roman uit 1880, een werk van zijn bevriende schrijver waar hij dus wellicht naar verwees. Onderzoek toont aan dat de linkerbovenhoek is uitgesneden om een apart stilleven te vormen, en later er weer is in gezet.

Cezannes favoriete en meest emblematische landschapsonderwerp was de Mont Sainte-Victoire, een kalkstenen berg die Aix-en-Provence en zijn omgeving domineert. Tussen 1882 en 1906 kwam deze berg meer dan 80 keer voor in zijn schilderijen en aquarellen. Tussen 1895 en 1899 schilderde hij onder andere ‘Mont Sainte-Victoire Seen from the Bibémus Quarry’ dat overgevlogen is van The Baltimore Museum of Art.

In het midden van de jaren 1890 begon Cezanne de stilgelegde steengroeven van Bibémus, gelegen aan de voet van de Mont Sainte-Victoire, te schilderen. Dit landschap, deels door de mens gemaakt en deels gevormd door de uitgebreide geologische krachten van de natuur, werd ongeveer vijf jaar het middelpunt van zijn werk. Cezanne onderzocht de structuren van de rotsen met hun intense kleuren van oker tot terracotta rood. Hij was geïnteresseerd in zowel de geologie van het land als de geschiedenis van de plek, die van de oudheid tot de 18e eeuw onderhevig was aan zware arbeid. In dit samengestelde werk plaatst hij het tijdloze beeld van de berg tegenover de door mensen gevormde steengroeven.

Paul Cezanne The Bather 1885. Lillie P. Bliss Collection. Acc. no.: 1.1934.  New York, Museum of Modern Art (MoMA). (c) 2022. Digital image, The Museum of Modern Art, New York/Scala, Florence

Cezanne gaf naar verluidt toe dat hij te verlegen was om modellen in te huren voor zijn naaktschilderijen. In plaats daarvan vertrouwde hij op het bestuderen van beelden en schilderijen in musea. Voor ‘The Bather’ dat wellicht uit 1885 dateert en overkomt uit The Museum of Modern Art in New York, gebruikte hij een vernieuwende en tevens ongebruikelijke bron namelijk een foto van een mannelijk model, genomen in de studio, die een traditionele academische pose aanneemt.

Cezanne bestudeerde zorgvuldig zijn peinzende houding. Hij beeldt de figuur af als een bader, compleet met modern ondergoed, tegen de achtergrond van wat de heuvelrug van Cengle bij Aix-en-Provence zou kunnen zijn. Cezanne versmelt de figuur en het landschap door een afgevlakt perspectief en een gedempt palet, evenwichtig in een nauwkeurig gestructureerde compositie, waardoor beide even aanwezig zijn.

(c) Tate
Jai Monaghan 

Cezanne richtte zich al vroeg in zijn carrière op het schilderen op groot formaat, toen hij er nog naar streefde zijn werk te presenteren op het Parijse Salon. Rond 1895 keerde hij terug naar monumentale composities en concentreerde hij zich uitsluitend op het traditionele genre van naakten in een denkbeeldig landschap. De kunstenaar maakte ‘Les Grandes Baigneuses’ rond 1894-1905 dat The National Gallery even aan het Tate uitleende. Het klassieke onderwerp interpreteerde de kunstenaar op een radicaal nieuwe manier. Cezannes baders zijn bevrijd van het mythologische verhaal en de sensuele connotaties van klassieke composities. In plaats daarvan zijn het experimenten in de synthese van landschap en menselijke figuur, een viering van onze verbondenheid met de natuur

Tijdens de laatste jaren van zijn leven maakte Cezanne een aantal grote stillevens in aquarel. Hij begon zulke werken door met potlood de relaties tussen de belangrijkste elementen vast te leggen. Vervolgens voegde hij de aquarellaag toe, laag voor laag, waarbij hij geleidelijk de vormen en kleurintensiteit opbouwde. Door te experimenteren met waterverf kon Cezanne doorschijnendheid, helderheid en de grenzen van kleur verkennen. Hij keerde vaak terug naar dezelfde composities, gaf ze weer in wassingen en olieverf, en worstelde met het onderwerp om zijn ervaring te realiseren: "Ik schilder zoals ik zie, zoals ik voel.”

< Bert Hertogs >