Recensie Rembrandt fotograaf avant la lettre ★★★★1/2

Rembrandt was een fotograaf avant la lettre. Dat bewijst de Nederlandse privéverzamelaar Jaap Mulders in het Antwerpse museum De Reede. De tijdelijke expo toont een tachtigtal werken van Rembrandt die minder gekend zijn dan zijn schilderijen. Hij tekende en etste nochtans (zelf)portretten, landschappen, religieuze en mythologische thema’s, en het straatleven (zoals in ‘Het pissende mannetje’ uit 1631) met onder andere bedelaars. De tentoonstelling loopt nog in Antwerpen tot en met 22 mei 2023.

(lees steeds verder onder de afbeeldingen)

'Self-portrait with eyes wide open' (1630) - Rembrandt

(c) Museum De Reede

Het lijken wel selfies die hij in de zeventiende eeuw tekende of etste als je er sommige taferelen bij neemt. Neem nu ‘Zelfportret met verbaasde blik’ uit 1630 waarvan het museum een kopie toont dat tevens het campagnebeeld is van deze tentoonstelling. Het was destijds zeker niet de gewoonte dat een kunstenaar zichzelf uitbeeldde of iemand anders terwijl die een gekke bek trok. Dit werk is dan ook heel bijzonder en leest vooral als een oefening om zo’n expressief gezicht te kunnen vereeuwigen.

Tegenwoordig komt het ook wel eens voor dat iemand de foto die je maakt met je smartphone photobombt. Dat betekent dat iemand opzettelijk in beeld komt zodat het eindresultaat de maker verrast. Dat lijkt ook het geval te zijn bij de ets ‘Zelfportret met Saskia’ uit 1636. In Rembrandts tijd was het not done dat er nog iemand bij stond op een zelfportret. Hier doet ie dat wel, en staat ie samen met zijn muze op papier.

Ander werk van Rembrandt dat aan fotografie doet denken hoewel het om grafische kunst gaat, heeft te maken met de momentopname. In ‘Abraham Francken’ dat ie rond 1657 gemaakt heeft, zien we zijn goede vriend en verzamelaar niet naar de etser/’fotograaf’ kijken. Integendeel. De man is gewoon op dat moment door een van zijn mappen aan het bladeren.

‘Naked woman seated on a mound’ (ca. 1631) - Rembrandt

(c) Museum De Reede

Wanneer je een foto maakt, en de geportretteerde is zich daar niet bewust van, kan het zijn dat die schrikt wanneer je toestel klikt. Het gevolg is een verraste blik die je ziet in het eindresultaat. Dat is ook het geval bij ‘Naakte vrouw, zittend op een heuveltje’ die ie wellicht rond 1631 etste. De vrouw die stevige dijen en geen strakke buik heeft, kijkt wat verschrikt. Rembrandt toont hier een vrouw dus natuurgetrouw wat hij overigens met al zijn onderwerpen doet. Ook dat was behoorlijk modern voor zijn tijd. Aan idealiseren deed ie dus niet mee. En dat leverde hem wel wat kritiek op waar hij zich – zo hoort dat bij kunstenaars – niet om stoorde.

‘The good Samaritan’ (ca. 1633) - Rembrandt

(c) Museum De Reede

Ook in ‘De zondeval van Adam en Eva’ uit 1638 zien we gewone, levensechte mensen en die ogen zelfs niet eens zo jong meer. Als bij toeval komt er een olifant uit het paradijs in beeld. Ook dat is een kenmerk van de fotografie. Een onverwacht element waardoor het eindresultaat bijzonder realistisch oogt. In ‘De barmhartige Samaritaan’ uit ca. 1633 zien we zelfs een hond op straat gewoon kakken terwijl een Samaritaan een herbergier betaalt om een joodse man die ie zwaargewond langs de weg gevonden had van onderdak en verzorging te voorzien.

Soms maakte Rembrandt ook een werk in opdracht. Rond 1632 was dat onder andere het geval toen ie ‘De rattengifverkoper’ etste. Dat beeld moest mensen overtuigen dat de verkoper betrouwbaar was. De stok waarboven een soort mand bevestigd was, bevatte levende ratten, eronder hingen dode exemplaren.

Over museum de Reede

Museum De Reede is wellicht het best bewaarde geheim van Antwerpen. Het privémuseum dat op 9 juni 2017 opende aan de Ernest van Dijckkaai 7 toont grafische kunst (werk op papier dat lastig te conserveren valt en ook daarom zelden door musea of bibliotheken tentoongesteld wordt) van 3 groten: Francisco Goya, Félicien Rops (goed voor zo’n 30 tentoongestelde werken hier) en Edvard Munch (waarvan er in het museum 35 duistere en onheilspellende te zien zijn).

Litho’s, gravures, etsen, houtdrukken en tekeningen van de Nederlandse kunstverzamelaar Harry Rutten herbergt museum De Reede. Het museum stelt ondertussen meer dan 30 werken van Edvard Munch tentoon waaronder een exemplaar van de iconische lithografie ‘De Schreeuw’. Dat werk is slechts in vijf landen te zien verspreid over 11 musea waarvan bijna de helft in de VS, 2 in Noorwegen, 2 in Duitsland, 1 in Zweden en dus ook eentje in ons land, in museum De Reede.

Geschrei (1895) - Edvard Munch

(c) Museum De Reede

Het is overigens een lithografie in zwart-wit uit 1895 die museum De Reede tentoonstelt. Daarvan bestaan er een dertigtal. 15 ervan zijn in handen van musea die het tentoonstellen. Er zijn slechts 4 exemplaren in kleur met die karakteristieke dreigende oranje lucht gekend, twee in tempera, een getekende versie in kleurpotlood én een pastel. Dat het werk tot op de dag van vandaag invloed heeft, bewijzen onder andere de filmposters van ‘Home Alone’ en ‘Scream’. Het gekende masker uit deze laatste horrorreeks baseerde zich op Munchs wereldberoemde werk. In 1984 maakte Andy Warhol ook zijn versie van Munchs ‘The Scream’.

Het gevoel van onbehagen, van wanhoop, een zekere psychologische donkerte lijkt ook de rode draad in de tentoongestelde permanente collectie van museum De Reede. In het werk van Félicien Rops komen thema’s als seks en de dood naar voren, ook in het werk van Goya zit behoorlijk wat duisternis merken we in de reeks ‘Los Disparates’ (Dwaasheden) die vermoedelijk van de periode 1815 – 1824 dateert en die van ‘Los desastres de la guerra’ (De gruwelen van de oorlog) die tussen 1810 en 1820 het levenslicht zag.

Alpha’s despair (1908) - Edvard Munch

(c) Museum De Reede

In Munchs werk dat tentoongesteld wordt in museum De Reede zien we een gelijkaardige sfeer onder andere in de litho ‘Alpha’s despair’ (1908) en de litho/houtsnede ‘Vampire II’ (1895-1902) terwijl je van zijn ‘Selfportrait with bottle of wine’ (1930) niet bepaald vrolijk wordt. In ‘Vampire II’ neemt de schaduw op de achtergrond een dreigende vorm aan terwijl een vampiervrouw de levenskracht van een man opzuigt die zo lijkt op te gaan in het duister van de achtergrond.

Puberty (1902) - Edvard Munch

(c) Museum De Reede

De litho’s ‘The alley’ en ‘The hands’ (beide uit 1895) tonen #Metoo avant la lettre. De lust komt hier als thema naar voor als iets heel beklemmends van de meerderheid (het patriarchaat) naar één jonge vrouw. Als kijker krijg je eenzelfde onbehaaglijk gevoel wanneer je naar ‘Puberty’ (1902) kijkt. Munch lijkt de diepe emotionele complexiteit van de overgang van adolescentie naar volwassenheid te suggereren. De schaduw van het jonge meisje op de muur, vergroot door de zijverlichting, vormt een bizar motief dat bijna een tweede personage in het werk is. Deze dreigende aanwezigheid kan dan ook geïnterpreteerd worden als een projectie van de angsten van het meisje.

Naast Munchs werken herbergt museum De Reede beneden ook acht krachtige etsen, het meest geëngageerde werk dat Paula Rego (1935-2022) ooit gemaakt heeft en een maatschappelijke impact had op de abortuspolitiek in haar geboorteland, Portugal. In deze werken zien we telkens een jonge vrouw alleen in een kamer tijdens of direct na een abortuspoging. Slik.

< Bert Hertogs >

Rembrandt fotograaf avant la lettre loopt nog tot en met 22 mei 2023 in museum De Reede.
Het museum is van vrijdag tot en met maandag geopend. Tickets voor museumpashouders zijn gratis. Kinderen van 13 tot 17 jaar betalen 3 euro, studenten onder de 27 jaar betalen 5 euro, leerkrachten 10 euro en volwassenen 15 euro.
Tickets en info: museum-dereede.com