Recensie 1984 ★★

Met 1984 neemt Freek Vielen de klassieker van George Orwell onder handen. Een boek dat ie in 1948 kort na de oorlog schreef en waarin ie een samenleving toont waar iedereen gecontroleerd wordt door De Partij, door grote broer, Big Brother. Camera’s hangen overal, smartphones kunnen je doen en laten registreren en je dus spioneren. Au fond gaat de voorstelling over welke vrijheid we nog genieten in onze huidige democratie. Of is die al bijna op de schop gegaan?

Een tijd geleden hadden we een gesprek met een vijftigjarige witte heterovrouw. Zij is al jaren gelukkig getrouwd, haar kinderen hebben het nest ondertussen verlaten. Wat me opviel in dat gesprek was dat deze vrouw zich niet meer herkent in de huidige maatschappij of alleszins de perceptie die ontstaan is dat anders zijn de norm geworden is. Daar sta je dan met je traditionele waarden. Plots ben jij het, of zo lijkt het althans, die de vreemde eend in de bijt is.

Sindsdien hebben we ons voorgehouden om alles wat we te zien krijgen te toetsen met dit relevante standpunt. Omdat een witte heterovrouw ook een doelgroep kan zijn voor media en cultuur (maar kennelijk niet meer interessant genoeg is). Haar gevoel is dus dat bepaalde thema’s alomtegenwoordig zijn en dat die net datgene wat tot voor kort dé norm was voor een deugdelijk leven, quasi volledig doet ondersneeuwen. Vanuit haar optiek komt dus anders (willen) zijn, als zeer opdringerig over.

Na het bekijken van 1984 moeten we haar andermaal gelijk geven. Het valt immers op hoe steeds meer producties dezelfde thematieken naar boven brengen, in die mate dat het eentonig, voorspelbaar en ronduit saai wordt. Ook in deze voorstelling voor 15-plussers worden de queerwaarden, #Metoo en Black Lives Matter nog eens door de strot geramd van de toeschouwer. In die zin dat je hoopte dat Vielen niet in de val zou trappen om propaganda te counteren met … propaganda. Maar toch deed ie dat. Zo zien we Louise Bergez dan wel niet haar vingertje in de lucht steken wanneer ze een aantal keer uit de voorstelling stapt om de link te leggen tussen 1984 en haar ervaringen nu, maar haar onderbrekingen maken het wel érg belerend allemaal.

Zo horen we dat ze afgewezen werd door een producent omdat een minder goede actrice meer volgers dan zij had op social media, een man die in een lege treincoupé toch maar naast haar kwam zitten, dat ze als vrouw nagefloten werd, en iemand van kleur kent die om de zo veel tijd door de politie gevraagd wordt om zijn paspoort te tonen …

Naast dat belerende toontje is het vooral alweer de witte geprivilegieerde heteroman die  – geeuw – beschouwd wordt als het te bekritiseren type. De bad guy. Of hoe de stereotypering en ja zelfs discriminatie in zekere zin met de loop der jaren gewoon gekanteld is. En sommige queers, wokers … steeds meer en duidelijk dezelfde fouten lijken te beginnen maken als toen zij gedomineerd werden. Hun dominante en opdringerige gedrag heeft ons dus iets unheimlichs. Net die kaart zou 1984 moeten trekken, want dat is hoe onze samenleving er nu voor staat. En dat doet ze wel, maar aan de andere kant trekt ze ook die propagandistische anders zijn-kaart waardoor 1984 vooral in de clinch komt te liggen met zichzelf en haar uitgangspunt.

Zeker, Suzanne Grotenhuis die de rol van Winston voor haar rekening neemt, heeft het ook over mensen die gecanceld worden. Maar verder vooral ook over niemand mogen zijn in een controlerende samenleving. ‘Aan het einde van dit verhaal zal ik dood zijn’ klinkt haar eerste zin. Dat maakt het ook niet meteen spannend om naar 1984 van de Nwe Tijd en hetpaleis te kijken. Je weet immers al meteen hoe het met het hoofdpersonage zal aflopen. Zij verzet zich op den duur, tegen elke dag die routineus blijkt en start met twee minuten haat. ‘Woede is verplicht zoals alles hier verplicht is’ klinkt het. Julia (Louise Bergez) wordt verliefd op haar en samen vinden ze dat de beste manier om de haat te counteren die in hun maatschappij de overhand gehaald heeft, ook al is hun liefde verboden en beseffen ze maar al te goed dat ze in geen tijd opgepakt zullen worden. ‘Verzet begint niet met grote woorden maar met kleine daden.’

Op het Ministerie van de Waarheid herschrijft en rectificeert Winston de geschiedenis. Grote broer moet dus altijd gelijk gegeven worden ook al blijken zijn voorspellingen niet altijd accuraat te zijn geweest in het verleden. En als 2 plus 2 plots 5 geworden is, moet dat zonder nadenken ook overgenomen worden. Welgeteld 1 keer is 1984, waarin tot twee keer toe projectiedoeken naar beneden vallen, grappig wanneer Suzanne als Winston een taalspel speelt tussen ‘verzet’ en ‘verzetje’, verwijzend naar Julia’s seksuele verlangens voor het hoofdpersonage. Maar verder werkt de voorstelling ons op de folterscène naar het einde toe na onvoldoende. Vooral het voor het eerst uit de voorstelling stappen door Louise vinden we hier te vroeg komen en clashen met het anti-propagandistische discours dat dit verhaal zou moeten voeren. Mogelijks had 1984 sterker geweest als monoloog.

< Bert Hertogs >

Credits:

naar: George Orwell
bewerking en regie: Freek Vielen
dramaturgie: Rosa Vandervost
spel: Suzanne Grotenhuis, Louise Bergez
muziek en spel: Harald Austbø, Kato Van Ermen
scenografie: Sander Salden
assistent scenografie: Emilie Poelmans
kostuum: Wim Muyllaert
kijkstage regie: Lena Devillé
met steun van: de taxsheltermaatregel van de Belgische Federale Overheid via Casa Kafka
productie: De Nwe Tijd, hetpaleis