Recensie Vermeer ★★★★★

Ruim drie kwart van de schilderijen die gekend zijn van Johannes Vermeer (1632-1675) zijn nog tot 4 juni 2023 te zien in de tijdelijke tentoonstelling Vermeer in het Rijksmuseum te Amsterdam. Het is de grootste overzichtsexpo ooit rond het werk van deze Delftse kunstenaar en de allereerste die het Rijksmuseum rond zijn werk heeft samengesteld. Al moet daarbij de kanttekening gemaakt worden dat het topstuk ‘Het meisje met de parel’ al op 1 april terugkeert naar het Mauritshuis in Den Haag.

Wie een ticket heeft voor deze tentoonstelling na deze datum heeft weliswaar nog meer dan voldoende topwerken om te (her)ontdekken. Zo komt ‘De geograaf’ speciaal voor deze tentoonstelling over uit het Städel Museum (Frankfurt am Main), ‘Schrijvende vrouw met dienstbode’ uit The National Gallery of Ireland (Dublin), ‘De kantwerkster’ uit het Louvre (Parijs) en ‘Vrouw met de weegschaal’ uit The National Gallery of Art (Washington D.C).  Voor wie verder nog houdt van primeurs: voor het eerst in de geschiedenis zijn alle 3 de meesterwerken van Vermeer uit de Frick Collection samen buiten New York te zien: ‘De dame en de dienstmeid’, ‘De onderbreking van de muziek’ en ‘De soldaat en het lachende meisje’.

Zeven van de tentoongestelde werken in de Vermeer expo komen trouwens voor het eerst in meer dan 200 jaar terug thuis en waren nog nooit eerder tentoongesteld in Nederland. Het gaat om ‘Brieflezend meisje aan het venster’ (Gemäldegalerie Alte Meister, Dresden), ‘De koppelaarster’ (Gemäldegalerie Alte Meister, Dresden), ‘Onderbreking van de muziek’ (The Frick Collection, New York), ‘Dame en dienstmeid’ (The Frick Collection, New York), ‘Het glas wijn’ (Gemäldegalerie, Berlijn), ‘Luitspeelster’ (The Metropolitan, New York) en ‘Jonge vrouw aan het virginaal’ (The Leiden Collection, New York).

De Vermeer-tentoonstelling die Pieter Roelofs en Gregor J.M. Weber samenstelden, toont de 28 werken uit 7 landen, verspreid over 10 zalen. Dat gebeurt niet chronologisch, wél is de expo zo opgebouwd dat ze verschillende werken bij elkaar verzamelt per thema. Toen ie nog vooraan in de twintig was, schilderde Johannes Vermeer religieuze thema’s. In 1656 breekt hij daar definitief mee en richt ie zich nog uitsluitend op alledaagse taferelen. De bordeelscène die we te zien krijgen in ‘De koppelaarster’ dat voor deze tentoonstelling is overgekomen van de ‘Gemäldegalerie Alte Meister’ uit Dresden is dus een cruciaal werk, het vormt immers inhoudelijk een kantelpunt in Vermeers werk.

De werken van Vermeer krijgen in het Rijksmuseum ruimte, maar dat is ook wel nodig voor deze blockbuster tentoonstelling, die nu al hopeloos uitverkocht is, omwille van de vele bezoekers die er in de tentoonstellingszalen toegelaten worden. De Franse architect en ontwerper Jean-Michel Wilmotte stond in voor de vormgeving van deze expo. Hij koos voor fluweel en diepgroene, auberginerode en blauwe kleuren die ook terug te vinden zijn in de composities van Vermeer. Het Rijksmuseum is speciaal voor deze tentoonstelling trouwens van donderdag tot en met zaterdag tot tien uur ’s avonds geopend zodat een maximum aantal geïnteresseerden deze once in a lifetime expo kan bezoeken. Maar zelfs die maatregel bleek onvoldoende om aan de grote vraag naar tickets te kunnen voldoen.

(lees steeds verder onder de afbeeldingen)

Gezicht op Delft
Johannes Vermeer
1660-61
olieverf op doek
Mauritshuis, Den Haag

28 werken, op kwantitatief vlak heeft deze Vermeer-tentoonstelling dan wel niet veel te bieden, op kwalitatief vlak des te meer, zijn er te zien waardoor je toch al makkelijk iets meer dan een uur nodig hebt om alle werken voldoende de tijd te geven om ze in je op te nemen. Om details te ontdekken die inzicht kunnen verschaffen in hoe de 17de-eeuwse Delftse kunstenaar te werk ging. Zo zie je in ‘Gezicht op Delft’ dat uit ca. 1660-61 dateert een vrouw onderaan op het heldere zand van de kade bij iemand anders staan. Die vrouw draagt wit-geel-blauwe kledij, een vergelijkbare outfit dus als die van ‘Het melkmeisje’ dat ie eerder schilderde, rond 1658-59.

Het melkmeisje
Johannes Vermeer
1658-59
olieverf op doek
Rijksmuseum, Amsterdam
Aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt

Vermeers intimistische werk toont verstilling, en de manier waarop de tentoonstelling opgebouwd is, zorgt ervoor dat je het jachtige leven van buiten even laat voor wat die is. Je wordt uitgenodigd om stil te staan, om even je levensritme wat te vertragen. In een tijd waarin we overspoeld worden met content en zelfs een doorwinterd journalist als ondergetekende soms dreigt te verdrinken in het aanbod, voelt dat gewoon als een verademing aan waardoor de bezoekerservaring op zich al even indrukwekkend is als het niveau van het tentoongestelde werk. 

Slechts een kwart van de schilderijen die op deze expo te zien zijn, kan je na deze tentoonstelling in Nederland verder bekijken: 4 in het Rijksmuseum, waaronder ‘Het melkmeisje’ en ‘Het straatje’ en drie in het Mauritshuis, waaronder het ‘Meisje met de parel’ en ‘Het gezicht op Delft’.

In veel schilderijen van Vermeer speelt musiceren een belangrijke rol. We zien vrouwen gitaar spelen (zoals in ‘De gitaarspeelster’ dat niet te zien is in deze tentoonstelling), de virginaal (‘Jonge vrouw aan het virginaal’, ‘Zittende virginaalspeelster’ en ‘Staande virginaalspeelster’: deze drie werken dateren overigens allemaal uit dezelfde periode ca. 1670-72), een cister/kleine luit (‘De Liefdesbrief’ uit ca. 1669–70) en een klavecimbel (zoals in ‘Het concert’ uit ca 1662-1664 dat tevens niet te zien is in het Rijksmuseum). Wanneer Johannes Vermeer trouwens op zijn 43^ste overlijdt, laat ie zijn vrouw Catharina en hun elf kinderen achter met schulden. Als onderpand geeft ze aan de bakker ‘De gitaarspeelster’ en ‘Schrijvende vrouw met dienstbode’ omdat hun schuld dan 600 gulden bedraagt.

Brieflezend meisje bij het venster
Johannes Vermeer
ca. 1657–58
olieverf op doek
Gemäldegalerie Alte Meister, Dresden

Wat er aan de muur hangt van een schilderij heeft een belangrijke betekenis bij Vermeer. In ‘De liefdesbrief’ toont het schilderij van de zee in welk water de liefde zich tussen een minnaar en de vrouw die een brief ontvangt en haar spel op een kleine luit daarvoor even moet staken, zich nu bevindt. Bij ‘Brieflezend meisje aan het venster’ zien we Cupido het meisje als het ware waarschuwen dat ware liefde niet vals mag zijn. De God van de Liefde zien we trouwens ook in ander werk van Vermeer op de achtergrond opduiken, namelijk bij ‘Staande virginaalspeelster’. Dat schilderij bevat trouwens nog iets anders opmerkelijks: hetzelfde landschapstafereel dat aan de muur hangt is ook geschilderd te zien op het deksel van de klankkast van het instrument.

(c) Rijksmuseum/Henk Wildschut

Meestal zien we zonlicht van links en op die manier dus zo de buitenwereld naar binnen komen in het werk van Vermeer. Maar dat is niet altijd het geval. Zo laat ie het ook soms van rechts binnenkomen zoals bij ‘Meisje met de fluit’ (dat men in Washington niet meer beschouwt als een werk van Vermeer maar deze tentoonstelling doet dat wél), ‘Meisje met de rode hoed’ en ‘De kantwerkster’. En hoewel hij meestal vrouwen schilderde, kiest ie soms ook voor een mannelijk model. Dat doet ie in ‘De geograaf’ uit 1669. Hetzelfde model, waarschijnlijk gaat het om Antoni van Leeuwenhoek, gebruikte hij trouwens ook voor ‘De astronoom’ dat in het Louvre hangt.

(c) Rijksmuseum/ Henk Wildschut

< Bert Hertogs >

De geograaf
Johannes Vermeer
1669
olieverf op doek
Städel Museum, Frankfurt am Main

Lijst van tentoongestelde werken:

1. Allegorie van het Katholieke geloof, ca. 1670–74. The Metropolitan Museum of Art, New York
2. Brieflezend meisje bij het venster, ca. 1657–58. Gemäldegalerie Alte Meister, Dresden
3. Brieflezende vrouw in blauw, ca. 1662–64. Rijksmuseum, Amsterdam
4. Christus in het huis van Maria en Martha, ca. 1654–55. National Galleries of Scotland, Edinburgh
5. Dame en dienstmeid, ca. 1665–67. The Frick Collection. New York
6. De geograaf, 1669. Städel Museum, Frankfurt am Main
7. De kantwerkster, ca. 1666–68. Musée du Louvre, Parijs
8. De koppelaarster, 1656. Gemäldegalerie Alte Meister, Dresden
9. De liefdesbrief, ca. 1669–70. Rijksmuseum, Amsterdam
10. De luitspeelster, ca. 1662–64. The Metropolitan Museum of Art, New York
11. De soldaat en het lachende meisje, ca. 1657–58. The Frick Collection, New York
12. Diana en haar nimfen, ca. 1655–56. Mauritshuis, Den Haag
13. Gezicht op Delft, ca. 1660– 61. Mauritshuis, Den Haag
14. Gezicht op huizen in Delft, bekend als ‘Het straatje‘, 1658–59. Rijksmuseum, Amsterdam
15. Het glas wijn, ca. 1659–61. Staatliche Museen zu Berlin – Gemäldegalerie
16. Het melkmeisje, ca. 1658–59. Rijksmuseum, Amsterdam
17. Jonge vrouw aan het virginaal, ca. 1670–72. The Leiden Collection, New York
18. Meisje met de fluit, ca. 1664–67. National Gallery of Art, Washington
19. Meisje met de parel, ca. 1664–67. Mauritshuis, Den Haag
20. Meisje met de rode hoed, ca. 1664–67. National Gallery of Art, Washington
21. Onderbreking van de muziek, ca. 1659–61. The Frick Collection. New York
22. Schrijvende vrouw in het geel, ca. 1664–67. National Gallery of Art, Washington
23. Schrijvende vrouw met dienstbode, ca. 1670–72. National Gallery of Ireland, Dublin
24. Sint Praxedis, 1655. Kufu Company Inc., in bruikleen bij The National Museum of Western Art, Tokyo
25. Staande virginaalspeelster, ca. 1670–72. The National Gallery, London
26. Vrouw met parelsnoer, ca. 1662–64. Staatliche Museen zu Berlin – Gemäldegalerie
27. Vrouw met weegschaal, ca. 1662–64. National Gallery of Art, Washington
28. Zittende virginaalspeelster, ca. 1670–72. The National Gallery, London