Recensie Charlie Chaplins ‘Modern Times’ ★★★1/2

Hoewel ‘Modern Times’ ondertussen al meer dan 85 jaar oud is, bevat deze zwart-wit-film waarschuwingen en referenties die anno 2023 nog altijd actueel zijn. Charlie Chaplins meesterwerk zit op de grens van de stomme film en de “talkie”. Alleen de fabrieksdirecteur heeft een gesproken rol en voor de rest van de film componeerde Charlie Chaplin muziek die de capriolen van zijn personage ‘The Tramp’ begeleidt. Het resultaat is best verbluffend. Als kijker word je getrakteerd op de romantische klank van de violen, een walsje, een tango én de melodie die later bekend zou worden onder de titel ‘Smile’. Het Antwerp Symphony Orchestra zorgde voor de live uitvoering en stond voor de gelegenheid onder leiding van Stefan Geiger.

Rond 1913 introduceerde Henry Ford de lopende band in zijn fabriek om zo goedkoper zijn model T te kunnen produceren. Gespecialiseerde werknemers werden vervangen door ongeschoolde arbeiders die elk maar een klein deeltje van het productieproces moesten doen. De menselijke input werd slechts een klein radertje in een grote machine. Deze verandering in combinatie met de achtergrond van de Grote Depressie, vormt de achtergrond van het verhaal dat Charlie Chaplin in zijn film ‘Modern Times’ wil meegeven. 

De film start met een heel kort beeldfragment van schapen die weggeleid worden, gevolgd door mensen die uit de metro stromen en naar hun werk gaan. Het is de enige plaats in de film waar zo’n duidelijke verwijzing zit naar werknemers de als makke schapen geleid worden door de herder. In dit geval neemt de fabriekseigenaar die rol op zich. Hij wordt erg onsympathiek voorgesteld als iemand die vanuit zijn bureaustoel orders geeft om de productie steeds maar op te voeren, zonder oog voor het effect op de werknemers. Via camera’s kan hij zijn personeel overal bespieden en controleren. Het voelt allemaal heel Big Brother aan, hoewel George Orwell zijn boek pas twaalf jaar na het verschijnen van deze film zou schrijven. Die directeur is trouwens het enige personage dat een sprekende rol heeft in ‘Modern Times’. Voor alle andere rollen gelden de regels van de stomme film. 

De humor van dit gegeven, zit hem uiteraard aan de andere kant van de medaille. We zien hoe The Tramp, het bekendste personage van Charlie Chaplin, aan de lopende band steeds meer last krijgt van het oplopende tempo. De visuele humor uit 1936 blijft moeiteloos overeind al zouden we er de dag van vandaag veel meer geluidseffecten onder zetten. Chaplin opteert hier voor een vrolijke melodie waar xylofoon en vibrafoon voor de luchtige toon zorgen. 

Om de productiviteit nog verder te verhogen, wordt onder trompetgeschal (en live klinkt dat des te imposanter) een machine gedemonstreerd die de werknemers kan ‘voederen’ zonder dat ze daarvoor het werk moeten onderbreken. Dit draait uiteraard in de soep en Chaplin krijgt een reeks ijzeren bouten te eten. Je ziet hier een alles behalve subtiele kritiek op het idee dat je productiviteit eindeloos kan opvoeren … ten koste van de werknemer. Innovatie mag niet zuiver ten dienste staan van de productiviteit en ten koste van de arbeidsomstandigheden. En daar zien we een boodschap die, verpakt in een geestige scène, nog altijd brandend actueel is in onze tijd. Met dit verschil: een moderne producer zou dit stuk omlijsten met veel meer toeters en bellen. Chaplin kiest hier voor muziek die al bij al redelijk rustig blijft, zelfs als de vonken uit de machine schieten. 

Uiteindelijk draait The Tramp volledig door, wordt hij opgeslokt door de machine en zien we een demonstratie van de lenigheid van Chaplin in combinatie met een sterke beeldtaal. Hoe visueel kan je meegeven dat de moderne tijd de mens (letterlijk) opvreet? Het beeld wordt later in de film nog eens hernomen wanneer The Tramp terugkeert naar de staalfabriek en zijn toezichter in de machine sukkelt. 

En hier zit voor de moderne kijker een mogelijk probleem: door de vele herhalingen, valt het tempo van de film erg naar beneden. We krijgen de eet-scène met de machine. Er volgt een scène waarin een arm gezin gelukkig is met het feit dat ze toch op zijn minst een banaan hebben om te eten. We krijgen een scène waarin Chaplin droomt van een ideale wereld waarin hij fruit kan plukken door het raam en de koe spontaan melk geeft zonder dat je ze moet melken. Dit alles mondt uit in een diner. Er is een scène waarin Charlie Chaplin en zijn meisje een maaltijd eten in een vervallen hut die instort wanneer er ook maar het minste verzet wordt. Er is de scène waarin The Tramp en het meisje eten in het warenhuis én de scène waarin de toezichter vastzit in de machine en door The Tramp gevoederd wordt. 

En hoewel elk van deze scènes visueel goed is uitgewerkt en een boodschap of kritiek wil meegeven op de tijdsgeest, wordt het na verloop van tijd toch een beetje te veel van het goede. Hetzelfde geldt ook voor de muziek. Charlie Chaplin componeerde mooie melodieën, maar de herhaling van de muzikale thema’s brengt ook sleur met zich mee. Elke keer wanneer het meisje in beeld komt, klinkt een romantische melodie waarin de strijkers de boventoon nemen. Wanneer we op de werkvloer zijn, is het een vrolijke melodie met veel aandacht voor xylofoon, vibrafoon en marimba. Als The Tramp en het meisje samen zijn, weerklinkt de melodie van ‘Smile’. De eerste keer dat elk van deze thema’s aan bod komt, is het genieten van de genialiteit van deze duivel doet al. Maar wanneer je voor de vijfde keer Chaplins ‘Smile’ krijgt voorgeschoteld, is het vet wel van de soep. 

Een scène waarbij alle elementen van de film perfect op elkaar zijn afgestemd, is de opname die zich afspeelt in het grootwarenhuis waar The Tramp als nachtwaker verzeild geraakt in de speelgoedafdeling en een paar rolschaatsen uitprobeert. Charlie Chaplin danst er geblinddoekt schijnbaar op de rand van de afgrond de meest elegante en gracieuze kuur terwijl het orkest een wals speelt die direct vertrouwd in de oren klinkt. Het perfecte concept, met een geweldige choreografie, een vlekkeloze uitvoering, knappe regie, passende muzikale omlijsting en goede montage. En elk van deze elementen in handen van één man: Charlie Chaplin. Je kan op zo’n moment in de film maar één ding doen, en dat is ten volle genieten.  Hier is geen sprake van een verborgen boodschap of maatschappijkritiek, dit is pure schoonheid. 

Die kritiek vinden we wel weer terug in de scènes die zich in de gevangenis afspelen. Alleen al het feit dat The Tramp liever opgesloten zit achter de tralies dan vrij te moeten zijn in de harde maatschappij, is een behoorlijke aanfluiting van de leefomstandigheden in het interbellum. Opnieuw moeten we hierbij de bedenking maken dat wat dat betreft Bob Dylan ongelijk had toen hij zong: “Times, they are a-changing.” Ook vandaag de dag kan je je afvragen of de mensen aan de onderkant van de sociale ladder niet slechter af zijn dan een deel van onze gedetineerden. 

Absoluut baanbrekend is het feit dat Charlie Chaplin in zijn ‘Modern Times’ uitdrukkelijk spreekt over ‘nose powder’ wanneer hij het heeft over het cocaïneprobleem in de gevangenis. Zoiets was in 1936 absoluut uit den boze. Hij komt er dan ook mee weg door het in te zetten als aanzet voor een hoop kolder en visuele gags wanneer The Tramp zo stoned als een garnaal bij toeval een uitbraak uit de gevangenis weet te verijdelen. Een fantastisch staaltje visuele humor dat bijna ongemerkt een veel dieper maatschappelijk fenomeen aan de kaak stelt. 

En dan komt er het moment dat The Tramp een job heeft gevonden als ober. Deze scène geeft ons twee belangrijke inzichten. Eerst en vooral krijgen we voor het eerst de stem van Charlie Chaplin te horen wanneer hij in een nonsens Frans-Italiaans begint te zingen. De taal slaat nergens op, maar toch kan je door de expressie en de gebaren de tekst mee volgen. Ten tweede: nu we de originele klankband horen, wordt het des te opvallender hoe groot de meerwaarde is dat in deze uitvoering de muziek live gespeeld werd door het Antwerp Symphony Orchestra. 

De klank van de instrumenten is veel warmer en voller. Een zaal als de Koningin Elisabethzaal weet die sound ook perfect over te brengen op het publiek. En als bonus zie je muziek ook letterlijk tot leven komen. Wanneer er een moment van spanning dreigt te komen, hoor je dat niet alleen aan de klank, je ziet ook dat die geluiden komen van de fagot, de hobo en de klarinet. Wanneer het dan spannend is, zie je de korte halen van de strijkers op hun viool of cello. Als de spanning dan openbreekt, voel je de klank van de koperblazers op je afkomen. De filmscore komt hierdoor echt tot leven. En dat is exact wat ‘Modern Times’ nodig heeft om ook in 2023 boeiend genoeg te blijven om in zijn geheel te zien. 

< Sascha Siereveld >