Recensie Van Gogh aan de Seine ★★★★

Met Van Gogh aan de Seine presenteert het Van Gogh museum in Amsterdam haar laatste expo die kadert in haar 50-jarige jubileum. Nog tot en met 14 januari 2024 kan je er zo’n 75 werken (60 schilderijen en 15 tekeningen) zien. En vooral dan het verschil merken tussen het vrolijke Asnières waar Parijzenaars op zondag verpoosden en het zwaar geïndustrialiseerde Clichy waar het landschap gedomineerd werd door de 7 gigantische gashouders, stalen constructies die halfweg 1870 ontworpen werden door Gustave Eiffel.

Het is die tegenstelling, tussen natuur en industrie, de oprukkende stad die het groen verdreef, veel natuur vs. braakliggend terrein, veel groen vs. schoorstenen die grijze wolken uitspuwden en veel mensen die aan de oevers van de Seine vertoefden vs. de uitgestorven sfeer van sommige gebouwen dat kunstenaars als Van Gogh, Seurat, Signac, Bernard en Angrand mateloos wist te boeien en ze dus vaak graag als onderwerp vereeuwigden tussen 1881 en 1890.

Het meest gekend in Seurats werk ‘Een zondag op La Grande Jatte’ waarmee hij in 1886 de pointillistische techniek uitvond. In Van Gogh aan de Seine is het uiteindelijke originele werk niet te zien, wel een afdruk, maar geven verschillende tekeningen en schilderijen, enkele van de 40 voorstudies die er bestaan, een goed beeld hoe Seurat deze vernieuwende techniek uitvond. Via zijn tekeningen bestudeerde hij de lichtinval op de stammen, de dichtheid van de bladeren en de schaduwen op het gras met zwart krijt.  

(lees steeds verder onder de afbeeldingen)

Georges Seurat, Olieverfschets voor ‘La Grande Jatte’, 1884, Olieverf op paneel 15,5 x 24,3 cm, The Art Institute of Chicago. Schenking van Mary en Leigh Block

De voorsteden van Parijs krijgen in Van Gogh aan de Seine dus een prominente rol.  40 werken maakte Van Gogh in en rond Asnières tussen mei en juli 1887 waaronder 3 drieluiken, 1 met La Grande Jatte als onderwerp, een met Clichy (waar het weelderige groen in te zien is) en een rond Asnières waar we bruggen, boten en restaurants zien, kortom levendige onderwerpen. Zeven van de negen werken van deze triptieken zijn te zien in Van Gogh aan de Seine. De kunstenaar maakte deze drieluiken telkens op een doek van 1,5 meter binnen een rood vlak waarna ie de doeken uit elkaar sneed. Gevolg: ze gingen elk hun eigen weg en belandden in verschillende collecties. Deze expo brengt ze dus op twee na terug bij elkaar. In verschillende van die werken zie je nu nog altijd de rode boord, zoals in de tot de Clichy triptiek behorende ‘Een wandelende vrouw in een tuin’ dat uit een particuliere collectie komt en ‘Rivieroever in de lente’ dat tevens in 1887 geschilderd werd en uit Dallas overkomt. ‘Bruggen over de Seine bij Asnières’ uit hetzelfde jaar dat nu deel uitmaakt van de Sammlung Emil Bührle, en in langdurige bruikleen bij Kunsthaus Zürich is, bevat ook die rode boord maar komt uit het Asnières triptiek.

De tijd die Van Gogh doorbracht aan de Seine en de werken die hij er maakte, zou bepalend worden voor de schilderijen die ie later in Zuid-Frankrijk maakte met hun kenmerkende bijzonder kleurrijk palet. In de Parijse voorsteden experimenteerde Van Gogh hoe ie licht kleurrijk kon schilderen en zette ie zijn verf met losse penseelstreken ook op het doek. Ook de andere vier kunstenaars zouden elk op hun beurt geïnspireerd geraken in deze veranderende omgeving en er hun schildertechniek en kleurgebruik vernieuwen.

Emile Bernard, Twee vrouwen op de voetgangersbrug van Asnières, 1887, Olieverf op doek, 38 x 46,5 cm. Musée des Beaux-Arts de Brest métropole

Zo verwijst Bernard (waarmee Van Gogh een innige vriendschap koesterde en in het najaar van 1887 samen schilderde in het atelier van Bernards ouders) wel thematisch naar ‘Een zondag op La Grande Jatte’ van Seurat in ‘Figuren aan de oever van de rivier’ in 1889, maar aan het pointillisme zal ie niet toegeven. Hij kiest voor het cloissonisme en vereenvoudigt onderwerpen. Zo zien we hem platte kleurvakken gebruiken en die stevig omtrekken met zwarte lijnen in 1887 met ‘Twee vrouwen op de voetgangersbrug van Asnières’, wanneer ie twee vrouwen voorstelt op een voetgangersbrug in Asnières terwijl hun lichamen buiten beeld blijven. In zijn ‘Quai de Clichy aan de Seine’ uit 1887 zijn de arbeidersvrouwen die we te zien krijgen platte vormen met sterk aangezette contouren in een werk met monochrome kleurvlakken.

Paul Signac, Quai de Clichy, grijze dag, 1887, Olieverf op doek, 46 x 65,5 cm, Particuliere collectie

Dat onderwerp schilderde Signac ook maar dan bij twee verschillende weersomstandigheden zo zien we in het begin van de tentoonstelling Van Gogh aan de Seine bij ‘Quai de Clichy, grijze dag’ in 1887 dat uit een particuliere collectie komt en ‘Quai de Clichy (Opus nr. 157)’ in 1887 dat overkomt van The Baltimore Museum of Art.

Op de eerste verdieping bij Van Gogh aan de Seine ervaren we iets gelijkaardigs maar dan bij een werk van Signac waarin hij voor het eerst experimenteert met het pointillisme wanneer ie een spoorwegovergang schildert in de zomer van 1886 (‘Het spoorwegknooppunt bij Bois-Colombes’ (Opus nr. 130), 1886 dat tijdelijk van het Leeds Art Gallery, Leeds Museums and Galleries naar het Van Gogh museum is gekomen). Bij de winterversie ervan (‘Sneeuw, Bois-Colombes’, 1886 dat uit een particuliere collectie komt) hanteert ie die techniek nog niet. Sterk vinden we ook het resultaat van de historische studie die we op die eerste verdieping te zien krijgen. Enkele werken die de 5 kunstenaars in de voorsteden van Parijs maakten worden er namelijk naast postkaarten en vroege foto’s van die tijd geplaatst.

Vincent van Gogh, Bruggen over de Seine bij Asnières, 1887, Olieverf op doek, 53,5 x 67 cm, Sammlung Emil Buhrle, in langdurig bruikleen bij Kunsthaus Zürich
 

Asnières – Pont du Chemin de Fer, ca 1905

De industrie en natuur kwamen in de negentiende eeuw onder andere samen bij wasboten die behoorlijk milieuvervuilend waren door het vele bleekmiddel dat ze gebruikten. Signac (‘Quai de Saint-Ouen’, 1885 dat uit een particuliere collectie komt) en Van Gogh (‘De wasboot op de Seine bij Asnières’, 1887 uit het Virginia Museum of Fine Arts, Richmond) schilderden dezelfde wasboot van het echtpaar Lebreton.

Van Gogh was onder de indruk van het werk van Angrand, zo leert Van Gogh aan de Seine ons. In die mate dat de kunstenaar werken wou ruilen met hem. Maar Angrand ging niet in op het aanbod van zijn collega. In zijn werk zien we onder andere ‘De Seine bij zonsopgang’ in 1889, een werk dat van Genève naar Amsterdam overgekomen is. De kunstenaar hanteert de stippeltechniek in het werk waar water het grootste deel van het doek in beslag neemt. Hij was bevriend met Seurat en zag in dat het pointillisme hem nog beter de mogelijkheid bezorgde om de delicate lichteffecten op het water te schilderen terwijl de typische mist bij de zonsopgang het werk een van de meest intrigerende van de ganse expo maakt. Bernard ging overigens nog verder. In een werk waarin we een visser en een boot zien en dat dateert van 1885-1886, zien we zelfs helemaal geen horizon…

Dat er aan de Seine niet altijd vanop de kade geschilderd werd, toont Signac onder andere aan. Hij nam bijvoorbeeld in een boot plaats om de boeg van een schuit te vereeuwigen in ‘Boeg van de schuit (Opus nr. 176)’ uit 1888 dat uit een particuliere collectie komt. Bij ‘Achtersteven van de schuit (Opus nr. 175)’ uit 1888 dat niet in Van Gogh aan de Seine te zien is, liet ie dan weer de achtersteven zien (en het daarbij horende panorama). 

Georges Seurat, De Seine bij La Grande Jatte, 1888, Olieverf op doek, 65 x 82 cm, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten, Brussel

Charles Angrand, De Seine bij Courbevoie: La Grande Jatte, 1888, Olieverf op doek 50 x 60 cm, Particuliere collectie

Van Gogh aan de Seine stelt in primeur voor het eerst sinds Seurat en Angrand in de zomer van 1888 zij aan zij een werk op het eiland La Grande Jatte schilderden, het resultaat ervan, twee topstukken en dat nog wel naast elkaar tentoon: Seurats ‘De Seine bij La Grande Jatte’ uit 1888 dat toebehoort aan de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten, Brussel en Angrands ‘De Seine bij Courbevoie: La Grande Jatte’ uit hetzelfde jaar dat tot een particuliere collectie behoort.

Vincent van Gogh, Oever van de Seine met boten, 1887, Olieverf op doek, 48 × 55 cm, Particuliere collectie

Van Gogh aan de Seine toont ook Van Goghs ‘Oevers van de Seine met de Pont de Clichy’ uit 1887, een werk dat voor eerst sinds 1959 tentoongesteld wordt en voor de allereerste keer in Nederland te zien is. Voor het eerst sinds 1984 kan het grote publiek trouwens ook Van Goghs ‘Oevers van de Seine met boten’ uit 1887 in het echt ontdekken, een werk waarin een figuur in een roeibootje bijna niet te zien is omdat de kleuren lijken op te gaan in de achtergrond van de boot.   

Vincent van Gogh, Oevers van de Seine met de Pont de Clichy, 1887, Olieverf op doek, 30,5 × 39 cm, Particuliere collectie

< Bert Hertogs >

Van Gogh aan de Seine is nog tot en met 14 januari 2024 te zien in het Van Gogh museum in Amsterdam. Info en tickets: vangoghmuseum.nl