Recensie DIVA ★★★★

Nog tot zondag 7 april 2024 kan je in het V&A museum in Londen naar de tentoonstelling DIVA. Die zoomt in op diva’s uit de negentiende eeuw tot nu. Het fenomeen, de negatieve connotatie die het woord ook heeft meegekregen. Maar vooral ook hoe de term volledig samenvalt met feminisme, komt er onder andere aan bod. Het waren en zijn namelijk steeds vrouwen die vrijheid nastreven, financiële onafhankelijkheid en komaf willen maken van het patriarchaat waar zeker in de negentiende eeuw en nog een stuk tot het einde van de twintigste eeuw vrouwen mee te kampen hadden.

(lees steeds verder onder de afbeeldingen)

Photo of Theda Bara as Cleopatra for film the ‘Cleopatra’, 1917. Dir. J. Gordon Edwards. Screen Prod, Photo nonstop, Alamy Stock Photo

Of het nu vrouwen waren die actief waren in de operawereld, vervolgens actrices in stomme films die door de grotendeels door mannen gecontroleerde business vaak archetypes zoals de vamp (Theda Bara (1885-1955) geldt als een van de eerste sekssymbolen van de filmindustrie, Marlene Dietrich (1901-92) werd dan weer steevast neergezet als een femme fatale, op haar zesendertigste had Greta Garbo (1905-90) er genoeg van om alweer als verleidster op te draven zoals de rol van Mata Hari die ze eerder neerzette. Maar ironisch genoeg zou haar vaarwel aan de cinema haar nog iconischer, mystieker maken...) of de sweetheart moesten neerzetten, showgirls, en later diva’s waren die letterlijk ook een stem kregen in de gesproken film en bij uitbreiding de showbizzwereld, het was en is nog steeds een wereld waar mannen het voor het zeggen hebben waarin ze werken. Mede dankzij de diva’s zijn daar behoorlijk wat veranderingen in gekomen. Want ook al hoorden de kijkers de diva’s van de stomme film niet, ze spraken zich wel uit tegen de ongelijke behandeling die ze kregen, gingen zelf achter de camera staan, werden producenten, kostuumontwerpers en regisseurs. En vanuit die posities konden ze beetje bij beetje hun sector veranderen wat anno 2023 nog steeds een veranderingsproces is dat aan de gang is.

Destijds konden Hollywooddiva's gemaakt of gekraakt worden door de studio’s. Gloria Swanson kreeg te maken met dubbele normen voor vrouwen maar vooral ook ageisme naarmate haar carrière vorderde. Ook Bette Davis greep naast rollen wanneer studiomanagers haar vastbesloten wilden straffen en zo hun wil aan de haar wilden opleggen. Maar anderen, zoals Joan Crawford, toonden hoe je als jezelf het heft in handen neemt de controle over je carrière kan behouden zowel op artistiek als financieel vlak.

Judy Garland (1922-1969), van kinds af aan uitgebuit door Metro-Goldwyn-Mayer Studios, zou later een iconische status krijgen en bewonderd worden om de strijd die ze aanging met de industrie. Na haar vroege filmsuccessen werd Garlands latere leven ontsierd door drugs- en alcoholmisbruik. Als kindster werd ze gekneed tot een zingend en dansend beeld van Amerikaanse perfectie, maar de tol van het in stand houden van dit beeld bracht onherstelbare schade toe aan haar geestelijke gezondheid. Desondanks zette ze door en bereikte ze niet alleen sterrendom in films, maar ook op tv, het toneel en als platenartiest.

Screenprint of Marilyn Monroe by Andy Warhol, 1967 © 2022 The Andy Warhol Foundation for the Visual Arts, Inc.  Licensed by DACS, London

Garland zou lang niet de enige diva zijn die met mentale issues zou kampen tijdens haar carrière. Over Marilyn Monroe (1926-62) wordt nog steeds gediscussieerd of ze het imago van ultieme blonde seksbom zelf koos (en of het dus een slimme zet van haar was) of die haar werd opgedrongen door de studio's. wat we wel weten is dat de roem haar mentale en fysieke gezondheid onherstelbaar beschadigde. Ze stierf aan een overdosis barbituraat.

Amy Winehouse (1983-2011), die qua looks gekend is om haar kenmerkende torenhoge bijenkorf en gevleugelde eyeliner, was een van de beste zangeressen van haar generatie. Haar dagboekachtige teksten legden de kwellingen van liefde en verslaving bloot die ze ervoer. Voor Winehouse waren haar roem en haar relatie met de media destructief. Ze stierf op haar zevenentwintigste.

Whitney Houston (1963-2012), haar weergaloze stem overspant drie octaven, wordt gezien als de eerste 'popdiva'. Haar talent werd overschaduwd door de media die haar persoonlijke leven binnendrongen en door latere drugsproblemen. Houston stierf alleen in een hotelkamer waar ze verbleef in de aanloop naar de Grammy Awards. Ze was misschien wel de ultieme popzangeres. Haar techniek en inventiviteit, het mengen van gospelinvloeden met dancepopmelodieën en ballads is nog steeds een onverslaanbare mix. Whitney Houston was een van de eerste vrouwelijke artiesten van kleur die in de jaren 90 op MTV te zien was. Daarmee toonde de muziekindustrie dat ze vertrouwen had in de universele aantrekkingskracht van Houston die een breed publiek zou weten te intrigeren. Haar cover van 'I Will Always Love you', geschreven door Dolly Parton, werd dankzij de film The Bodyguard een wereldwijde hit en is zelf de best verkochte single van een vrouwelijke artiest tot nu toe.

Whitney Houston performing at Wembley Arena, London 5 May 1988. Photograph © David Corio

Elizabeth Taylor (1932-2011) maakte daarentegen een deugd van de niet aflatende interesse van de roddelbladen in haar buitengewone leven van roem, inclusief acht huwelijken en verschillende sterfgevallen. Taylor speelde kat en muis met de media en begreep dat alle pers goede pers was en geld in het laatje bracht.

Barbra Streisand (geboren in 1942) is een van de weinige artiesten die de felbegeerde 'EGOT'-titel heeft verdiend, omdat ze minstens één van de volgende prijzen heeft gewonnen: een Emmy, Grammy, Oscar en Tony Award. Streisand was de eerste vrouw die de Academy Award won voor Best Song met het nummer van de film 'Evergreen'.

Punkpionier en visionair Patti Smith (geboren in 1946) kwam voort uit de door mannen gedomineerde creatieve scene van het New York van de jaren 1970. Geestig, scherpzinnig en confronterend herschreef Smith het punkreglement met haar introspectieve en soms fantastische teksten over persoonlijke ervaringen. Samen met haar voormalige partner en creatieve medewerker Robert Mapplethorpe beïnvloedde Smith een generatie vrouwen om hun individualiteit en creativiteit te omarmen, vooral als dat betekende dat ze tegen de stroom in moesten gaan.

Adele (geboren in 1988) behoort met vier autobiografische albums met oprechte teksten tot een van de grootste popsterren ter wereld, met meer dan 120 miljoen verkochte platen. In 2021 schreef Adele geschiedenis door tegelijkertijd op de cover van zowel de Amerikaanse als de Britse Vogue te staan, een primeur. Adele werkt volgens haar eigen voorwaarden en brengt haar emotioneel beladen platen uit wanneer dat voor haar goed voelt, in plaats van in de tredmolen van releases mee te gaan.

Maar waar komt het woord diva vandaan? Het is 1883 wanneer het woord diva voor het eerst verschijnt in de Oxford English Dictionary en zo veel wil zeggen als een voorname zangeres, in die tijd meestal een uitzonderlijke operazangeres. De term is afgeleid van het Latijn en wil zo veel zeggen als ‘godin’.

Promo voeren. Dat doen artiesten al jaren door kaartjes uit te delen aan hun fans met hun foto op. Vaak zijn die al op voorhand gesigneerd, steeds vaker gedrukt dan dat de alcoholstift nog bovengehaald wordt. DIVA toont dat dit gebruik, hier beschreven als een soort visitekaartjes al in de negentiende eeuw bestond. De tentoonstelling toont namelijk zo’n kleine fotografische portretten uit 1854. Adelina Patti, Jenny Lind, Ellen Terry, Edith Craig, Marie Lloyd, Vesta Tilley, Eleonora Duse en Sarah Bernhardt maakten als eersten op die manier reclame voor hun repertoire.

Photograph of Maria Callas taken as Violette in La Traviata photography by Houston Rogers © Victoria and Albert Museum, London

De ultieme operadiva is met stip de in Amerika geboren Griekse sopraan Maria Callas (1923-77). Ze  kreeg door haar intensiteit op het podium en haar toewijding aan haar kunst de reputatie mee een onwrikbare perfectioniste te zijn. In combinatie met haar vurige temperament, charisma en weergaloze stem definieerde zij de diva in de 20e eeuw. Na haar tragisch vroege dood (ze overleed aan een hartaanval op 53-jarige leeftijd) leeft de legende van Maria Callas voort door haar muziek en imago.

In 2015 past de Oxford English Dictionary de definitie van diva aan naar 'een persoon, meestal een vrouw, die zelfingenomen, temperamentvol en extreem veeleisend is'. Het is een bijklank waarmee verschillende diva’s te maken hebben gekregen. Bette Davis stelde het zo: ‘Als een man zijn mening geeft, is hij een man. Als een vrouw haar mening geeft, is ze een bitch.’ Madonna liet dan weer optekenen: ‘Ik ben stoer, ik ben ambitieus en ik weet precies wat ik wil. Als dat me een bitch maakt, oké.’ Wie het woord diva zegt, denkt daar niet zelden meteen ook divastreken bij. Over hun gedrag zei Marilyn Monroe: ‘Mensen denken dat het een soort arrogantie is waarom ik te laat ben... Ik denk dat het het tegenovergestelde is van arrogantie... Ik wil voorbereid zijn als ik daar aankom om een goed optreden te geven naar mijn beste vermogen.’

Madonna (geboren in 1958), is de best verkopende vrouwelijke artiest aller tijden. Ze weigerde om zich te conformeren, haar onstuitbare gedrevenheid is legendarisch, haar zakelijk inzicht hebben de muziek- en modewereld veranderd en het discours over feminisme, seksualiteit en leeftijd beïnvloed. Madonna droeg in 1991 een op Monroe geïnspireerde Bob Mackie-look voor een covershoot in Vanity Fair. Tegen die tijd had ze haar legendarische Blond Ambition tour afgerond en The Immaculate Collection uitgebracht, wat nog steeds de best verkochte compilatieplaat van een soloartiest is.

Victoria and Albert Museum, London

Een van de sterkste statements van een recente diva aan het adres van het patriarchaat tekenen we in 2018 op het Met Gala op. Rihanna (geboren in 1988) liet toen de wereld zien hoe ver de moderne diva is gekomen. Ze ondermijnde onbevreesd de betekenis van het woord 'diva' als 'godin' door zichzelf opnieuw voor te stellen als het ultieme symbool van mannelijke religieuze macht - de paus - in een ontwerp van John Galliano. Deze look vat de essentie van Rihanna's iconische aantrekkingskracht - een bereidheid om te experimenteren en grenzen uit te dagen, die voelbaar is in de inclusieve en empowerende merken die ze heeft opgebouwd als artiest, vernieuwer en activist.

De live-optredens van Beyoncé (geboren in 1981) zijn bijna weergaloos. Haar vocale virtuositeit - zelfs tijdens het uitvoeren van high-energy precisiechoreografie - is legendarisch. Tijdens Glastonbury 2011 was ze de eerste solo vrouw in meer dan 20 jaar die een headlineoptreden mocht spelen op de Pyramid Stage. 

Grace Jones' (geboren in 1948) showkledij is altijd een weerspiegeling geweest van haar identiteit - experimenteel, provocerend en niet beïnvloed door trends of conventionele gendernormen. Op het podium gebruikt ze mode om een alternatieve versie van vrouwelijke macht te verkennen. Ze combineert de illusie van semi-naaktheid met een traditioneel mannelijk silhouet en een high fashion kijk op stoere vrouwelijkheid. Haar stijl is confronterend en seksueel, maar geeft nooit toe aan de mannelijke blik.

Image of Grace Jones wearing Issey Miyake moulded corset, Drury Lane, 1981. Photograph © David Corio

Met haar Vulva broek loopt Janelle Monaé met haar 'Pynk' videoclip in 2018 in de kijker. Monaé die zich identificeert als non-binair, heeft altijd geëxperimenteerd met verschillende stijlen om zich  androgyn te presenteren. 'Een viering van creatie, zelfliefde, seksualiteit en pussy power’ zo omschreef ze het ontwerp. Deze nu iconische 'vulva pants' staan symbool voor vrouwelijke seksualiteit en empowerment. Eerder combineerde zangeres-liedjesschrijfster en activiste Annie Lennox (geboren in 1954) in haar kenmerkende androgyne stijl mannelijke pakken met kortgeknipt haar en gewaagde make-up, waarmee ze het geaccepteerde stereotype van een vrouwelijke artiest uitdaagde. Of zoals Lennox het verwoordde: "Ik hou ervan om individueel te zijn, om voorbij het geslacht te stappen.”

Victoria and Albert Museum, London

Toen ze in 2015 als tiener opkwam in de muziekscene, creëerde Billie Eilish (geboren in 2001) een kenmerkende podiumlook van baggy, androgyne kleding die werd gedragen voor het comfort en om een kritische blik op haar lichaam te vermijden. Stella McCartney creëerde een speelse podiumoutfit met een t-shirt en shorts voor haar optreden op Glastonbury in 2019. De collectie is geïnspireerd op de iconische Beatles-film Yellow Submarine. Recentelijk heeft Eilish een meer glamoureuze look omarmd voor evenementen zoals het Met Gala, maar ze geeft nog steeds de voorkeur aan haar vrijere stijl als ze op het podium staat.

Vorig jaar viel het Glastonbury Festival samen met het nieuws dat het Amerikaanse Hooggerechtshof had besloten dat vrouwen in de Verenigde Staten niet langer een grondwettelijk recht op abortus hebben, waarmee de historische zaak Roe vs. Wade uit 1973 werd doorbroken. Artiesten als Billie Eilish, Olivia Rodrigo, Lily Allen en Phoebe Bridgers protesteerden op het podium tegen de beslissing en gebruikten hun platform om de uitspraak af te keuren als een vernietigende terugdraaiing van de mensenrechten die het leven van vrouwen in gevaar brengt.

Sketch of Flame dress for Tina Turner by Bob Mackie, 1977. Original Artwork by Costume and Fashion Designer, Bob Mackie

Hoewel Freddie Mercury (1946-91) privé verlegen was, was ie als publieke persoon flamboyant en hedonistisch. Zijn theatrale podiumuiterlijk stak af tegen die van andere mannelijke bands die traditioneler mannelijk waren. Tijdens haar Funhouse Tour in 2009 droeg P!NK (geboren in 1979) een kostuum dat ontworpen werd door Bob Mackie en doet denken aan het iconische gele jasje dat Freddie Mercury droeg tijdens de tournee met Queen in 1986. P!NK heeft eerder al gezegd dat ze Mercury bewondert omdat ie zichzelf was, ongeacht of dit nu aansloot bij de tijdgeest of werd afgekeurd door de maatschappij. Met een ander kostuum dat ze in die tour tijdens een acrobatische act droeg, refereert ze naar Napoleon. Voor Tina Turner had dezelfde ontwerper in 1977 de 'Flame Dress' gecreëerd. Die is zo iconisch dat collega-diva's Beyoncé en RuPaul er allebei versies van hebben gedragen als eerbetoon.

Sir Elton John (geboren in 1947) heeft de popcultuur een nieuwe vorm gegeven met zijn onvergetelijke liedjes en zijn flamboyante, extravagante stijl. Voor zijn 50e verjaardag liet Elton zich inspireren door de hofkledij van koning Lodewijk XIV in 1997. De volumineuze krullenpruik, compleet met een gemechaniseerd galjoen dat rookwolken uitstootte, vormde de bekroning van een ensemble, ontworpen door Sandy Powell en gemaakt door Annie Hadley en Dominic Young, dat zo groot was dat Elton in een meubelwagen naar het feest moest worden vervoerd. Leven als een diva, op en naast het podium!

< Bert Hertogs >