Recensie Bill Viola ★★★★★

Een overweldigende diepmenselijke ervaring. Dat bezorgt de grootste monografische tentoonstelling die ooit in België aan Bill Viola gewijd werd in Musée La Boverie in Luik. De Amerikaan die in 1951 het levenslicht zag in NY is de onbetwiste pionier van de videokunst. Achttien van zijn werken die uit verschillende perioden dateren, kan je nu zien in Luik. Sommige daarvan zijn zelfs voor het eerst in ons land te zien. Geen enkele krijgt een woordje toelichting. De bezoekers worden zo uitgenodigd om vrij hun eigen standpunt te bepalen tegenover wat ze zien en ervaren. Het resultaat heeft iets weg van een kerkbezoek. De contemplatie, de meditatieve ervaring, spirituele en introspectieve reis die je meemaakt, raakt je in de kleinste vezel. We hebben al veel indrukwekkende expo’s gezien. Maar deze zindert nog lang na omdat de werken recht in je hart, in je ziel kruipen.

Thema’s die Bill Viola dan ook aanraakt zijn geboorte en dood zoals in ‘Hemel en aarde’ uit 1992, een van de eerste werken in de tentoonstelling (zie afbeelding). Twee beeldschermen hangen verticaal over elkaar. In het bovenste zien we in zwart wit een man op zijn sterfbed. Dat beeld spiegelt zich op het beeldscherm eronder van een baby. Geboorte en dood vallen hier dus samen. Maar de dood betekent niet het einde bij Viola. Zo zien we meermaals een wedergeboorte maar ook een verrijzenis in enkele van zijn video’s.

Ook ‘Oceaan zonder oever’ uit 2007, waarbij we drie werken in een U-vorm zien hangen, doet aan geboorte en dood denken. Drie personen zien we in zwart wit van ver in slow motion naar ons toestappen. Er zit heel wat ruis op het beeld. Tot er één een barrière van gutsend water overschrijdt. Dan gaat de video over van zwart wit naar kleur (de geboorte). Na een tijd keert die persoon zijn rug naar ons toe, gaat terug door het water, zien we zo terug in zwart wit en vervaagt, wordt troebeler door de toenemende ruis tot die ver van ons is en de dood traag tegemoet stapt.

In ‘Omgekeerde geboorte’ uit 2014, het laatste werk dat te zien is in deze expo, zien we een man die naar beneden kijkt besmeurd met zwarte smurrie. Heel traag kijkt ie na een tijdje naar boven. De eerste druppels vallen (eigenlijk zijn het de laatste van de opname die achterstevoren wordt afgespeeld). Het zwarte goedje valt niet naar beneden, maar stijgt aan een snel tempo op (het voelt dus als een omgekeerde zondvloed aan). Na verloop van tijd kleurt het zwart, rood, krijgen we vervolgens een melkachtige witte vloeibare substantie die naar boven stroomt te zien en tenslotte doorzichtig water.  Eindigen doet ie droog met het hoofd naar boven gericht zoals zijn beginpose (die zijn eindpose was) met de handen voor zijn kruis. Een black out volgt zodat de video in een loop terug kan spelen.

Waarom water zo present is in Bill Viola’s werk? Toen ie zes was, verdronk hij bijna in een meer nadat ie uit een boot was gesprongen. Zijn oom wist hem te redden. Water in Bill Viola’s werk is een grens die moet worden overschreden. Het is een onderdeel van overgangsrituelen en dus vaak nauw verbonden met geboorte of dood. Vruchtwater, doopwater, membraan van de overgang naar het hiernamaals, het apocalyptische water van de zondvloed of het zachte gekabbel van dromen …

Naast water komen ook de andere elementen: vuur, lucht en aarde in zijn werk terug zoals in het overweldigende ‘Elke dag een stap vooruit gaan’ uit 2002, een vijfdelige frescocyclus die 34 minuten en een half duurt. In ‘De zondvloed’ zien we hoe een huis leeggehaald wordt terwijl een man op de stoep met een ‘I need help’ bordje genegeerd wordt tot een vrouw van kleur hem helpt. Passeren onder andere: een man met een stapel boeken, iemand die schilderijen meezeult (niet zelden krijgen we die nog eens te zien) en een man met een paraplu open terwijl het helemaal niet regent. Maar naar het einde toe van de video volgt de paniek, slaan de mensen aan het rennen, en komt er een gigantische watermassa van de trap door de deur gestroomd. Ook de vensters op de bovenverdieping sneuvelen door het woeste water.

Wie ook nood aan hulp heeft, is een vrouw in ‘Eerste licht’ uit die frescocyclus. Een ambulancewagen en enkele hulpverleners zien we samen met haar rusten aan het water. De ambulance rijdt weg. Een warmtedeken doet ze aan tegen de kou, vervolgens gaat ze slapen. Uit het water verrijst een man. Het regent fel. Iedereen trekt weg. En van zodra de laatste hulpverlener klaar is om te vertrekken, blijkt de regen al weer over.

Maar het indrukwekkendste van de vijf van Bill Viola vinden we ‘De reis’ waarin we een man een vrouw aan het sterfbed van hun vader zien en hem onder andere wat water zien geven. Een man met een hoed zit aan de gesloten deur schijnbaar achteloos te genieten van het zonnetje. Onderaan de rots worden meubels op een boot ingeladen. Een bejaarde vrouw zit op een stoel te wachten. De twee vertrekken. De man met de hoed sluit de deur met verschillende sloten. Wanneer de vrouw en man terug zijn klopt de man op de deur maar hij geraakt niet binnen. Met een fel wit licht gericht op het gezicht van de oude man in bed, geeft Bill Viola aan dat ie gestorven is. Hartverscheurend is het moment waarbij zijn zoon ‘dad!’ uitroept maar de deur die symbool staat voor de scheiding tussen leven en dood niet weet te doorbreken.

Hij vindt troost bij zijn vrouw of zus (aan de kijker om dat in te vullen). De kijker vindt dan weer mogelijks troost bij de gedachte dat de overledene misschien beneden aankomt bij zijn tevens overleden vrouw. Ze omhelzen elkaar voor hun laatste reis met een boot waarin ondertussen al hun meubels staan behalve dan die van de kamer waarin de oude man gestorven is.

Deze ijzersterke kortfilm wist ons danig te raken. Zo stil dat we daarvan samen met alle andere bezoekers werden. Het valt ons overigens op hoe stil het in het algemeen was tijdens ons bezoek aan deze prachtige expo. Met veel respect lieten de bezoekers het werk van de Amerikaanse kunstenaar tot zich komen zodat ze aan zelfreflectie konden doen.  

Bill Viola, die in 2011 van de Universiteit van Luik een eredoctoraat in ontvangst mocht nemen voor zijn werk, combineert de schildertraditie van de renaissancemeesters met krachtige videotaal. In de ‘Kamer van Catherine’ uit 2001 verwijst ie onder andere naar die periode in de kunstgeschiedenis. We zien een vrouw in 5 verschillende video’s. In de eerste doet ze aan yoga. Maar een oude waskom en een kruik tonen aan dat dit geen moderne setting is. In de tweede naait ze, in de derde werkt ze aan een schrijftafel, in het vierde steekt ze kaarsen aan om te bidden en in het laatste maakt ze zich klaar om te gaan slapen/sterven. De Amerikaan verwijst subtiel naar de verschillende seizoenen. Door het raam rechts zien we een tak van een boom die meegeeft in welk seizoen we ons bevinden. Het duidelijkst van al verwijst de kunstenaar naar de renaissance in ‘De begroeting’ uit 1995, een werk waarin hij zich liet inspireren door Visitazione di Carmignano (1528-1529) van Jacopo Pontormo.

In de twee naakten uit 2013: ‘Man op zoek naar onsterfelijkheid’ en ‘Vrouw op zoek naar eeuwigheid’ zien we hoe kwetsbaar mensen zijn. Bill Viola laat twee oudere mensen hun eindigheid tonen, door henzelf met een zaklamp te laten schijnen op hun handen en armen. Die lichtaccenten tonen aan dat ze niet meer zo jong zijn. Als de twee al onsterfelijkheid of de eeuwigheid zullen vinden, dan zal het wel dankzij en in dit kunstwerk zijn. In ‘Vier handen’ uit 2001 zien we in zwart wit drie generaties handen, die van een kind, een mama, papa en een grootmoeder. Het is een prachtig innemend, tactiel en intiem werk in zwart wit waarin we onder andere de bidhouding zien, vuisten die naast elkaar gelegd worden, open vingers naast elkaar waar er twee elkaar raken, en vingers bij elkaar gebracht worden tot een punt. 

< Bert Hertogs >

Bill Viola Sculptor of life is nog tot en met 28 april 2024 te zien in La Boverie in Luik. Zorg ervoor dat je tijd kan nemen om deze videokunst in je op te nemen. Als je daartoe bereid bent en sommige video’s integraal wil zien, reken dan makkelijk anderhalf uur voor een bezoek. Info en tickets: expo-billviola.be

Lijst van tentoongestelde werken:

1. Anima (2000)

2. Catherine’s Room (2001)

3. Fire Woman (2005)

4. Four Hands (2001)

5. Going Forth By Day (2002)

6. Heaven and Earth (1992)

7. Inverted Birth (2014)

8. Man Searching for Immortality/Woman Searching for Eternity (2013)

9. Ocean Without a Shore (2007)

10. Surrender (2001)

11. The Dreamers (2013)

12. The Encounter (2012)

13. The Greeting (1995)

14. The Quintet of the Astonished (2000)

15. Slowly Turning Narrative (1992)

16. Three Women (2008)

17. Tristan’s Ascension (The Sound of a Mountain Under a Waterfall) (2005)

18. Walking on the Edge (2012)