Recensie Fanny and Alexander ★★★★★

Episch. Dat is Fanny and Alexander, een wereldcreatie naar Ingmar Bergmans gelijknamige film uit 1982. Ivo Van Hove weet perfect het script te vertalen naar dat voor een grand opera in de Munt. Het resultaat is verbluffend. In zijn laatste seizoen als intendant kon Peter de Caluwe zich volgens ons geen mooier cadeau wensen. Wat. Een. Wereldpremière! Waarbij de Munt nog maar eens fijntjes bewijst waarom zij en enkel zij het beste operahuis van het jaar is.

Een staande ovatie, iedereen die laaiend enthousiast reageert of het nu Nederlandstaligen, Franstaligen of zelfs Engelstaligen waren die erbij mochten zijn op deze wereldpremière van Fanny and Alexander, de psychologische thriller waarin we twee tieners en hun moeder slachtoffer zien worden van een toxische man - het hoeft immers dus niet altijd een boze stiefmoeder te zijn die het leven van jongeren zuur maakt, ook mannen kunnen dat - is hyper actueel. In die zin zagen we toevallig of niet dit weekend maar liefst twee producties die over toxisch gedrag gaan, de ene in Londen waar dat zich in een professionele omgeving plaatsvindt, terwijl bij Fanny and Alexander alles zich in de privésituatie voordoet. Het verhaal is trouwens deels autobiografisch, reden wellicht ook waarom het zo authentiek, relevant en tot op de dag van vandaag nog steeds beklemmend, beklijvend overkomt en naar de keel grijpt.

Al van bij de eerste noten van Fanny and Alexander die uit het brein ontsproten van Mikael Karlsson voel je een zekere opgewondenheid, omdat het feest is. Maar even goed kondigt zich daar ook al de onrust aan wanneer de vader (rol van Peter Tantsits) van Fanny en Alexander overlijdt en hun moeder Emilie (rol van Sasha Cooke) aanpapt met bisschop Edvard Vergerus (Thomas Hampson).

Emilie heeft zelf plots niks meer te zeggen over de opvoeding van haar eigen kinderen. Het is Justina (Anne Sofie Von Otter) die het van haar overneemt én wanneer Alexander (Jay Weiner) zijn stiefvader confronteert dat zijn dochters tragisch om het leven kwamen, dwingt hij hem om hem vergiffenis te vragen voor wat ie net zei. Kortom, hij installeert quasi meteen een angstcultuur onder de kinderen, ook bij hun moeder en denkt die te kunnen bestendigen. De twee kinderen worden opgesloten op zolder en het zal Isak (Loa Falkman), een vriend van de familie van Fanny (Sarah Dewez) en Alexander zijn die door een kast en een kist van de bisschop te kopen de twee uiteindelijk zal weten te bevrijden.

Karlsson kiest onder andere voor buisklokken, piano en dwarsfluit om de hoop aan te kondigen, terwijl de trillers van de strijkers en de glissandi naar beneden in combinatie met heel wat schriftuur in mineur de bij momenten bijzonder donkere en uitzichtloze situatie van de twee jongeren muzikaal mee onderstrepen. In zijn lichtontwerp kiest Jan Versweyveld voor contrast tussen warm goudgeel licht van twee luchters of aparte lampjes wat fel contrasteert met het wit-blauwe koude licht bij de bisschop. Dé verlosser van de voorstelling, Isak wordt dan weer via wit tegenlicht als een echte ster naar voor geschoven. Qua lichtontwerp zijn er wat ons betreft heus wel wat gelijkenissen met Jans werk voor Jesus Christ Superstar.

Ook in Fanny and Alexander is de hoofdkleur voornamelijk zwart, er is nauwelijks plek voor kleur wanneer moeder en kinderen onder hetzelfde dak van de bisschop wonen. Dat verschil zie je ook scenografisch waarbij de rijkdom van het leven in het begin en op het einde (die eindscène lijkt een exacte kopie van de openingsscène) contrasteert met de miserie tussenin.

Het video-ontwerp van Christopher Ash dat op een podiumbrede achterwand wordt geprojecteerd en ook een tijd op een verrassend doorschijnende vierde wand die je nauwelijks ziet, onderstreept samen met de muziek het filmische karakter van de originele titel.

De magie in Fanny and Alexander zien we bijvoorbeeld in een klassieke verdwijntruc met een kist terwijl het modernere werk ondersteund wordt door licht-, video- en surroundeffecten zodat je als toeschouwer een immersive experience beleeft.

Maar Versweyveld steekt ook theater in het theater door de maquette van zijn decorontwerp op het toneel te laten plaatsen, een eresaluut te brengen aan de manueel gemanipuleerde trekkenwand (en job die steeds meer geautomatiseerd wordt), schaduwspel te tonen, te verwijzen naar het poppenspel, de wereld van Isak of de voorloper van de cinema. Het past allemaal perfect bij en ondersteunt de tekst van Royce Vavrek naar Bergmans origineel.

Ook de spiegels aan de zijwanden waar ook deuren in steken doen dat, want Fanny and Alexander stelt letterlijk dat zij met alle kunstenaars op het podium een kleine wereld neerzetten die de grote, de onze, namelijk weerspiegelt. Oscar horen we namelijk zingen: ‘Ik hou van de dikke muren van het theater en van de mensen binnen die muren. Het is mijn levenswerk, mijn levensvreugde. Buiten is er een grote wereld, en soms weet de kleine wereld waarin wij optreden die grote wereld te weerspiegelen.’

In zekere zin kan je Fanny and Alexander ook lezen als een generatie makers en intendanten die in de herfst van hun carrière zitten, zelf streng katholiek opgevoed zijn en onder de knoet werden gehouden, een context waarbij lijfstraffen de normaalste zaak waren in het gezin, een generatie die daar finaal klaar mee is en met godsdienst en bij uitbreiding andere vrijheidsbeperkende zaken, korte metten mee wil maken ook omdat je daar anno 2024 niet meer mee weg komt. Aan de andere kant, opent dat nieuwe perspectieven voor een nieuwe generatie makers die deze morele controlerende beperkingen niet of nauwelijks gevoeld hebben en zich helemaal vrijuit kunnen uiten als ze dat willen.

Een van de strafste duetten uit Fanny and Alexander is ongetwijfeld die tussen Alexander en zijn overleden vader Oscar, een snel en speels scheldwoordenmantra dat je niet elke dat op je bord krijgt in de opera. We citeren letterlijk uit het libretto:

‘— OSCAR EN ALEXANDER

(snel, speels)

Klootzak.

Pik.

Kak.

Gotver.

Lul.

Kut.

Verdomd.

Klote.

Sukkel.

Pis.

Zak.

Fuck.

— OSCAR

Pik.

— ALEXANDER

Pik-smoel.

Kak.

— OSCAR

Kak-smoel.

Kut.

— ALEXANDER

Kut-smoel.

— OSCAR

Sukkel.

— ALEXANDER

Klote-smoel.

— OSCAR

Pis-smoel.

— ALEXANDER

Pis-smoel.

— OSCAR

Pik-smoel.

— ALEXANDER

Pik-smoel.

— OSCAR

Fuck-smoel.

(Alexander herinnert zich dat Oscar dood is.)

— ALEXANDER

(oprecht en verdrietig)

Klootzak.

(kiest er dan voor om toch door te gaan met het woordspel en wordt al snel weer blijer)

Pik.

— OSCAR

Smoel.

— ALEXANDER

Kak.

— OSCAR

Smoel.

— ALEXANDER

Kut.

— OSCAR

Smoel.

— ALEXANDER

Sukkel.

— OSCAR

Smoel.

— ALEXANDER EN OSCAR

Klote-smoel.

— OSCAR

Kak.

— ALEXANDER

Smoel.

— ALEXANDER EN OSCAR

Pis-smoel.

— ALEXANDER

Pik-sukkel.

— OSCAR

Pik-sukkel.

— ALEXANDER

Stront-sukkel.

— OSCAR

Stront-sukkel.

— ALEXANDER

Smoel-sukkel.

— OSCAR

Smoel-sukkel.

— ALEXANDER

Kut-sukkel.

— OSCAR

Kut-sukkel.

— ALEXANDER

Sukkel-de-sukkel.

— OSCAR

Sukkel-de-sukkel.

— ALEXANDER EN OSCAR

Sukkel-de-sukkel.’

Die scène refereert dan wel naar een spelletje dat vader en zoon speelden toen die eerste nog leefde, maar door die korte woorden in combinatie met het pittig tempo leest die scène ook als een aanklacht, heftig protest tegen de situatie waar de jongen nu terecht in gekomen is.

Om kort te gaan: met Fanny and Alexander kent de Munt ontegensprekelijk een van de strafste wereldpremières onder Peter de Caluwe die aan zijn laatste seizoen bezig is bij het Brusselse operahuis. Dat noemen ze, er met een knal uit gaan. Wauw! Respect!

< Bert Hertogs >